Ելնելով Հայաստանի երկրաբանական ու տեկտոնիկ առանձնահատկություններից` Հայաստանը ածխաջրածնի որոնման վեց լիցենզիոն բլոկի է բաժանվում, պարզաբանում է Հայկական ԽՍՀ–ի ու անկախ Հայաստանի ամենափորձառու երկրաֆիզիկոսներից Գարիկ Բաբուրյանը, որը Զանգեզուրի հանքավայրային դաշտերի վերաբերյալ մի երկու տասնյակ երկրաբանական հաշվետվությունների հեղինակ է։ 2000–ականներին նա ղեկավարում էր էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարության ստորգետնյա էներգետիկ պաշարների բաժինը։

Վեց բլոկներից ամենալավ ուսումնասիրվածը երկրորդն է՝ Արարատյան դաշտավայրը և նախալեռնային հատվածը, որտեղ դեռ խորհրդային ժամանակներից կենտրոնացված էին երկրաբանական, երկրաֆիզիկական ու նավթ և գազ փնտրելու հորատման աշխատանքները։ Հենց այդ հատվածում են հորատվել ամենախորը հորատանցքները` մինչև 5 կմ։ Ու միայն մեկ հորատանցքում` Արաքսի ափին, 70–ականներին գազի մի փոքր արտանետում եղավ, այն միայն մի քանի օր դուրս եկավ։ Ամենայն հավանականությամբ գազը պատահական կուտակվել էր երկրաբանական ռեզերվուարում (այսինքն` «թակարդում»)։

Հեռանկարային է համարվում երրորդ բլոկը։ Դա Հայաստանի հյուսիս–արևելքն է, որն Ադրբեջանի ու Վրաստանի նավթահանքերին սահմանակից է։ Հեռանկարները պայմանավորված են ինչպես ընդհանուր երկրաբանական դիրքով, այնպես էլ հորատման նյութերի վերլուծությամբ ու ծանր լեռնային արտադրանքով (ածուխի որոնման ժամանակ), դաշտային հետազոտությունների ու լեռնային հանքաքարի ու կեռնի (հորատհանուկ) լաբորատոր ուսումնասիրություններով։

Որոշ երկրաբանական տվյալներով` նավթի հանքավայրեր կարող են լինել Սևանա լճի ջրավազանում (4-րդ բլոկում)։ Մասնավորապես` մի դրսևորում կա Երանոս գյուղի մոտ` Մարտունի քաղաք  չհասած։ 50–ականներին այստեղ հիդրոերկրաբանական հետախուզական հորատանցքեր էին բացել։ Սակայն դրանցից մեկից սկսեց դուրս գալ ոչ թե ջուր, այլ նավթի ծանր ֆրակցիաներ (մազութ)` փոքր քանակությամբ։ Մինչ այժմ էլ դրանք քիչ–քիչ մակերես են դուրս գալիս հորատանցքի ելանցքից։

Իռլանդական «Blackstairs Energy» ընկերությունը երկրաֆիզիկական հետազոտություններ է անցկացրել 5–րդ բլոկի շրջանում` Նախիջևանի սահմանին, որտեղ արձանագրվել է նավթի առումով հեռանկարային կառույց։ Այդ բլոկի հետազոտությունները շարունակվում են։

Լեռնային հանքաքարերի սահմանների տարիքային ու խորքային հայտնի տվյալներով` հանքատեղիները նավթի ու գազի հայտնի ավազաններում՝ Սևծովյա-Կասպյան տարածաշրջանում, Միջին ու Մերձավոր արևելքում բնութագրվում է  հիմնականում մեզոզոյան դարաշրջանով (նայեք աղյուսակը)։

Աղյուսակից ելնելով` հնարավոր է, որ Հայաստանի տարածքում ածխաջրերի հանքեր լինեն առնվազն չորս կիլոմետր խորության վրա։

Համեմատության արդյունքը միանշանակ չէ. պետք է մեծ խորության վրա փնտրել։ Խորհրդային տարիներին Հայաստանում (հիմնականում երկրորդ բլոկում) ավելի քան հարյուր խորը հորատանցք են փորել։

«Սակայն երկրաբանությունը քմահաճ գիտություն է։ Երկու անգամ երկու այստեղ երբեք հավասար չէ չորսի»,  – ընդգծում է Բաբուրյանը, – «Ե՛վ խորհրդային, և՛ արտասահմանյան մասնագետները բազմիցս համոզվել են, որ երկրաֆիզիկական, երկրաբանական ու երկրաքիմիկական հետազոտությունների արդյունքները կարող են մի բան ցույց տալ, իսկ իրական հորատանցքում լրիվ այլ բան լինի։ Իսկ նավթային հորատանցքեր փորելը բավականին թանկ բան է»։

Խորությունից ու հանքաքարերից կախված  ծախսերը տատանվում են։ Սակայն ամենակոպիտ հաշվարկով` մեկ մետրը հազար դոլար է գնահատվում։ Այսինքն` չորս կիլոմետրանոց հորատանցքը չորս միլիոն արժե։ Իսկ հետախուզության ժամանակ կարող է պետք լինի տասնյակ հորատանցքեր փորել», – նշեց Բաբուրյանը։

Ինչպես արդեն ասել էինք, ամենահեռանկարայինը Արարատյան հովտափոսն է, քանի որ դրա կտրվածքը ներկայացված է հիմնականում նստվածքային հանքատեսակներով։

Համարվում է, որ նավթը կուտակվում է հենց նստվածքային լեռնային հանքատեսակներում, որոնք լավ կոլեկտորային հատկություններ ունեն։ Սակայն դեռ Մենդելեևը նավթի ու գազի ոչ օրգանիկ ծագման վարկածի մասին էր հայտնել։ Ըստ այդ վարկածի` դրանք կարող են նաև կապված չլինել նստվածքային հանքաքարերի հետ։ Հեռանկարային կարող են լինել Հայաստանի նաև այլ շրջաններ։ Ու այստեղ հիշում ենք Սևանի ափի այն հանքափոսը, որի մասին արդեն խոսել ենք։

«Խորհրդային երկրաբանական հետախուզության տվյալներից ենթադրում ենք, ընդգծում եմ` չգիտենք, այլ ենթադրում ենք, որ Սևանի ջրավազանում կարող է նավթ լինել։ Այստեղ Հայաստանի կառավարությունը սկզբունքային դիրքորոշում ունի։ Սևանի ջրավազանում հանքահանություն չի թույլատրվելու։ Սա խմելու ջրի չափազանց արժեքավոր պաշար է։ Չմոռանանք, որ այսօր արդեն մեկ լիտր ջուրը մեկ լիտր նավթից թանկ արժի», – հիշեցրեց Բաբուրյանը:

ԽՍՀՄ–ի փլուզումից առաջ Հայաստանում ավելի քան 500 հորատանցք են փորել` նավթ ու գազ փնտրելիս,  մի քանի հազար կետերի երկրաֆիզիկական վերլուծություն են անցկացրել։ Ելնելով  այդ տվյալներից` կարելի է ենթադրել, որ եթե հանքավայրեր կան, ապա մեծ խորության վրա։ Դրանց փնտրելը նշանակում է չվախենալ 20–30 միլիոն դոլար ծախսել` հաջողության հասնելու կասկածելի երաշխիքով։

Այսպես` ժամանակին Հայաստանից հեռացան «Հայ-ամերիկյան հանքային ընկերությունը» ու կանադական Team Energy ընկերությունը։ Առաջինը մեկ հորատանցք էր փորել 90–ականներին, երկրորդդը` 2000–ականներին։ Մի քանի միլիոն դոլար ծախսելով ընկերությունները փակել են գործն ու հեռացել։

«Իսկ վերջերս հետաքրքիր հայտարարություն է արել «Ինտեգրալ պետրոլիում» ընկերությունը, որը 2012-17 թվականներին երկրորդ բլոկի հետախուզական լիցենզիա ուներ։ Ընկերությունը պնդում է, որ այնտեղ 55 հորատանցք է փորել և վերամեկնաբանել է խորհրդային հետազոտությունների տվյալներ. նույնիսկ սահմանել է ածխաջրերի պաշարները մի քանի հատվածներում։

Ստացվում է, որ խորհրդային մասնագետները, իսկ այստեղ աշխատում էին լավագույնները, չե՞ն կարողացել նկատել այն, ինչ նկատել են այս ընկերության աշխատակիցները։ Այս ամենը, եթե ոչ անվստահություն, ապա հաստատ զարմանք է առաջացնում», – նշում է Բաբուրյանը։

Արժե՞ ռիսկի դիմել։ Երկրաբանական ընկերությունների համար սա ամենակարևոր հարցն է։ Այդ պատճառով նավթ փնտրող  երկրաբաններն այդքան էլ հաճախ չեն գալիս Հայաստան։