Ռուս խորհրդային նկարիչ, ՌԽՍՖՀ ժողովրդական նկարիչ Եվգենի Լանսերեն ծնվել է 1875 թ․ օգոստոսի 23-ին (սեպտեմբերի 4-ին), կյանքից հեռացել է 1946 թ․ սեպտեմբերի 13-ին։

Սովորել է Պետերբուրգի գեղարվեստը խրախուսող ընկերության դպրոցում (1892-1895), Փարիզի Կոլառոսի և Ժյուլիանի ակադեմիաներում (1895-1898)։ Եղել է «Միր իսկուստվա» խմբավորման անդամ։

20-րդ դարի սկզբին ստեղծել է պատմանկարչական ժանրի աշխատանքներ («Պետրոս 1-ի նավերը», 1911), քաղաքական գծանկարներ (1905-1907 թվականներին հեղափոխական ամսագրերի համար), նկարազարդել գրքեր («Զանգեզուրի տարազով կինը», Լ. Տոլստոյի «Հաջի-Մուրադ», 1912-1916 թվականներ, «Կազակներ», 1917), հաստոցային նկարներ («Զանգեզուր», 1926, «Դաղստանի կարմիր պարտիզանները», 1931), մոնումենտալ-գեղանկարչական գործեր (Մոսկվայի Կազանյան կայարանի, 1945-1946 թվականներ, «Մոսկվա» հյուրանոցի, 1937, դահլիճների որմնանկարները), կատարել թատերական ձևավորումներ։

1926-ին Եվգենի Լասներեն այցելել է Սյունիք–Զանգեզուր՝ երկրամասի մոտիվներով գեղանկար ստեղծելու նպատակով։

1926 թվականին Երևանում բացվել է Լանսերեի Զանգեզուրում կատարած նկարների ու էտյուդների ցուցահանդեսը, որոնց զգալի մասը պահպանվում է Հայաստանի պետական պատկերասրահում։ Արժանացել է ԽՍՀՄ պետական մրցանակի (1943)։

Եվգենի Լանսերեի Սյունիք– Զանգեզեւր այցի մասին է Սերո Խանզադյանի հոդվածը՝ «Եվգենի Լանսերե» վերտառությամբ։

Հոդվածն ընդգրկված է «Ինչպես հիշում եմ» վերնագրով հուշերի գրքում։

Ներկայացնում ենք Սերո Խանզադյանի հոդվածը։

***

1926 թվականին էր. որքան հիշում եմ՝ ամռանը: Համենայն դեպս թութը հասել էր մեր Շռանի այգում: Ես արդեն տասնմեկ տարեկան էի ու մենք ապրում էինք քաղաքի մեր խրճիթում, որ հայրս էր մի երկու տարի առաջ կառուցել: Մի առավոտ մայրս ինձ ուղարկեց մեր Շռանի այգին:

— Լոբին կջրես, իրիկունն էլ թութ կբերես:

Մեր այգու հարևանն էր մեր Կուճի ամին, իր կնոջ՝ Կուճի զիզայի հետ: Նրանք իրենց այգում նոր տուն էին շինել և ապրում էին այնտեղ: Մեր Կուճի ամին տարեց մարդ էր, երևի հիսունը լրացած: Մեր Գորիսը երկու մաս ուներ՝ Շենը, որ հին, շատ հին Գորիս գյուղն է և Կալին Պաշը, որ քաղաքն է: Գյուղում ու քաղաքում մեր Կուճի ամուն Տռոզին Մաթավեսին Հարաբեդ էին ասում, իսկ մենք Կուճի ամի, քանի որ նա իմ մոր տատի՝ Նանախանում զիզայի ամուսնու եղբոր տղան էր: Փոքր-ինչ շիկավուն, միջահասակ մարդ էր Կուճի ամին: Կատակասեր էր ու բարի: Նրա կնոջ՝ մեր Կուճի զիզայի անունը Շուշան էր: Լիքը-լիքը կին էր, տեղական «հայավարի» տարազով և, ինչպես բոլորն էին ասում, շատ գեղեցիկ: Նրա արխալուղը կարմիր-կապույտ էր, հալավը վարդագույն, գլխին ճերմակ շղարշ: «Հայավարի» կոչված տարազը շատ սովորական էր մեր կողմերում: Եթե տոն օր էր, ապա Կուճի զիզան շքեղ էր հագնվում, գլխին պալտի՝ արծաթե ճակատանոցով, թևքերին արծաթե բոժոժաձև սուրմաներ: Պալտու ճակատին խոշոր ոսկե դրամ էր հագցրած: Արծաթե էին նրա քիթկալի կեռերը, կոլկալի հաստ շղթան, կրծքի կոճակները: Աննման էր, մանավանդ, նրա արծաթե լայն գոտին՝ խոշոր, կումբաձև ճարմանդի վրա զանազան քանդակներ:

Այդ օրը Կուճի զիզունց այգում շատ մարդ էր հավաքվել։ Շատերը Կուճի զիզունց հարևաններն էին՝ մեծ, փոքր: Քաղաքից եկել էր նաև փոստատար հայրս: Արտակարգ ուրախ էր հայրս: Նրա գուլպաները նոր էին, տրեխները՝ մաքուր: Հայրս ռուսերեն խոսում էր վարժ: Հայրս հետը մի ռուս մարդ էր բերել Կուճի ամունց այգին: Ռուսը թխավուն երեսով էր, երևի հիսուն տարեկան կամ մի փոքր ավելի: Նա սև կոստյում ուներ, սև փողկապ: Գլխին շլյապա էր: Երբ շլյապան հանում էր մեկն ու մեկի բարևն առնելու, երևում էր նրա փայլուն ճակատը, որ շատ էր նման հորս գլխին: Հայրս, պարզ է, այդ մարդու հետ խոսում էր ռուսերեն: Ես էլ հատուկենտ բաներ հասկանում էի: (Հայրս աշխատում էր ինձ ռուսերեն սովորեցնել): Ռուս հյուրի հետ խոսելիս հայրս նրան անվանում էր Եվգենի Եվգենիչ:

Թութ էին ուտում այգում, ծառերի տակ, կարճ խուզած կանաչի վրայից: Երբ Եվգենի Եվգենիչը կռանում էր թութ ուտելու, նրա փողկապը կախ էր ընկնում, հասնում գետնին: Մենք՝ փոքրերս թաքուն ծիծաղում էինք:

* * *

Թթենու տակ սեղան գցեցին՝ հյուրին հաց տալու:

Այգի մտած մարդիկ հարգանքով բարևում էին հյուրին, հորս հարցնում.

- Էդ ռուսդ ո՞վ ա, Նիկոլայ:

- Էս մարդը խուդոժնիկ-պատկերահան է,— հպարտ ասում էր հայրս։— Սա Լանսերե Եվգենի Եվգենիչն է: Եկել է Մոսկվայից:

- Բա՜,— զարմանում էին մերոնք: — Մոսկվայի՞ց։

- Հա՛։

- Ինչի՞ ա եկել:

- Եկել ա, որ մեր Շուշանին նկարի:

Լանսերեն սև, փոքրիկ բեղեր ուներ: Ինչպես ինձ թվաց, նա շատ բարձրահասակ էր: Նա զրուցում էր հորս հետ, իսկ հայրս նրա ասածներ թարգմանում էր հայերեն՝ հավաքվածների համար: Ռուսերեն քիչ-միչ խոսում էր նաև մեր Կուճի ամին: Մի քանի տարի աշխատել էր Ռուսաստանում: «Սարու ուռուսի արևը կծեմ,— հաճախ ասում էր նա:— Օրը օխտը մարդի գործ ա անում»:

Հենց որ «խուդոժնիկը» բերանը բաց էր անում, մերոնք դառնում էին դեպի հայրս։

- Էդ ի՞նչ ասաց, Նիկոլայ:

- Եվգենի Եվգենիչն ասում ա ինքը շատ ա հավանում մեր Գորիսը:

- Այ շա՜տ ապրի...

- Ասում ա, թե էս մեր կնանոնց շորերը Հիսուս Քրիստոսի ժամանակից էլ հին են, շատ լավն են ու շատ գեղեցիկ։

Լանսերեն հետը եռոտանի փայտյա հարմարանք էր բերել և մի արկղ, որի մեջ ներկեր կային: Նա այդ հարմարանքի վրա սպիտակ կտավ քաշեց և սկսեց գույներ իրար խառնելով՝ պատրաստվել նկարելու: Մենք՝ փոքրերս շունչներս պահած հետևում էինք նրա յուրաքանչյուր շարժմանը: Ես իմ կյանքում նկարիչ չէի տեսել:

Կանչեցին մեր Կուճի զիզուն: Սա եկավ զուգված-զարդարված: Լանսերեն ինչ-որ բան ասաց հորս: Հայրս դիմեց մեր Կուճի զիզային.

- Շուշան, էդ քուլքդ- բանդ հանի, կապադ կեց: էն շորերը կեց, որով գործ ես անում՝ բաղում, արտում, տանը:

Կուճի զիզան քաշվեց.

- Վու՜յ, բա համու՞թ չի:

- Չէ՜, տան շորերդ կեց:

Կուճի զիզան մտավ տուն ու քիչ հետո եկավ տնային, աշխատանքային զգեստով, որ թեև նույնպես «հայավարի» էր, սակայն համեստ էր: Լանսերեն նրան խնդրեց գուլպա գործել:

Կուճի զիզան կանգնեց ծառի տակ: Լանսերեն թևքերը հետ ծալեց, ուշադիր-զննող նայեց Կուճի զիզուն և ձեռքը թափով շարժելով՝ սկսեց նկարել...

Կուճի զիզայի կապան կապույտ էր, գոգնոցը՝ ևս, կապայի թևքերը ծալած էին, որոնց տակից երևում էին կարմիր հալավի ծայրերը: Գեղեցիկ էր Կուճի զիզան, մանավանդ ճակատանոցով, գլխի սև շալով, որի տակից երևում էր նաև սպիտակ չարղաթը (շղարշը): Շատ գեղեցիկ էր նրա արծաթե գոտին՝ կլոր կումբով ու հաստ ճարմանդով: Լանսերեն հորս միջոցով խնդրեց հավաքվածներին, որ հեռանան, գնան իրենց տները: Մեկը զարմացավ.

- Ինչի՞, մենք մարդ օտու՞ղ ենք: Թող թամաշա անենք:

- Լավ չի, — ասաց հայրս։ — Գնացեք ձեր բանին, ա՛յ մարդիկ: Որ կշտին մարդ ա լինում, խուդոժնիկը կարում չի նկարի: Ձեռքերը կուղվարում են:

Լանսերեն շատ խնդրեց, որ հավաքվածները հեռանան:

Կուճի զիզան կանգնել էր խոնարհ, հանդարտ ու գուլպան էր գործում սև թելից: Նրա գեղեցիկ, կարմիր դեմքը շողում էր հպարտ ամոթխածությունից: Պակաս հպարտ չէր նաև նրա ամուսին Կուճի ամին: Նա նույնիսկ բարկացավ հավաքվածների վրա:

 - Դե ռադ իլեք, ա՛յ մարդիկ: Արջ են պար ածու՞մ, որ հավաքվել եք գլխներիս: Գնացեք, թե չէ հիմի շունը բաց կթողնեմ, հա՜…

Հավաքվածները չկամ ու դժգոհ հեռացան: Ես էլ գնացի դեպի մեր այգին: Բայց Կուճի ամին ինձ կանչեց.

- Այ տղա, դու եկ մնա խուդոժնիկի կիշտին: Ե՛կ... Նա ու հայրս մտան տուն: Ես թռա նրանց մոտ:

— Ընդեղ կաղնի,— ասաց Կուճի ամին: — Մարդ ա, ջուր-բան կոզի, կտաս:

Ես նստեցի «խուդոժնիկից» մի փոքր հեռու, հենց կանաչ խոտերին ու սկսեցի նայել նրա ձեռքի շարժումներին: Նա վրձինը թափով քաշում էր կտավին, գծեր անում, ապա մի պահ սևեռուն նայում էր մեր Կուճի զիզային: Սկսեց խոսել ինձ հետ՝ առանց գործից կտրվելու: Ես միտքս լարեցի, որ հասկանամ նրա ասածը: Հասկանում էի: Նա ասաց, որ ինքը եղել է Փարիզում, Հռոմում ու էլի շատ տեղեր: Դրանք ինձ համար հեռավոր երազանքներ էին: Ես ընդամենը տասնմեկ տարեկան էի և նոր էի լսել հեռավոր աշխարհների այդ անունները:

Կուճի զիզան խիստ ձգվել էր: «Խուդոժնիկը» նրան ինչ–որ ասաց, սակայն Կուճի զիզան միայն շիկնում էր՝ բան չհասկանալով: Ես հասկացա «սպակոյնո» բառը և Կուճի զիզուն ասացի, որ «խուդոժնիկն» ասում է դինջ կանգնի, այսինքն՝ հանգիստ կանգնի: Կուճի զիզան ծիծաղեց:

- Ախր հունց հանգիստ կենամ, ա՛յ բալա։

Կտավի վրա հետզհետև գծագրվում էր Կուճի զիզայի գլուխը: Կուճի զիզան ինձ հարցրեց.

- Ինձ նման ա նկարու՞մ: Ես տեսնում չեմ:

 - Չէ։

- Բա խե՞:

Ես ինչ իմանամ խե՞: Լանսերեն հետաքրքրվեց, թե ինչ է ասում զիջան: Ես կարողացածիս չափ նրան հասկացրի, որ նկարը նման չի Կուճի զիզուն: Նա ծիծաղեց, ասաց, թե անպայման նման է լինելու։

***

Երեք օր «խուդոժնիկը» եկավ Շռանի ձորը: Երեք օր նա նկարեց մեր Կուճի զիզուն:

Երբեմն նա ինձ ուղարկում էր ջուր բերելու։ Կուճի զիզան ասում էր.

- Թան պեր, այ բալա: Հրեն հըցատան օշնակի մեջ: Թան պեր, ասի մեր ճուրը լավը չի, թող թան խմի:

Լանսերեն հաճույքով էր թան խմում: Ես նրա համար նաև սև թութ էի հավաքում, գետափից հյութալի քեղ բերում: Քեղ նա երբեք չէր տեսել ու շատ սիրեց:

- Յոդի համ ունի, չէ՞, — հարցնում էր նա:

Այնքա՜ն բարի մարդ էր: Նա ինձ մի մատիտ նվիրեց՝ «նականեչնիկով»: Դա մեր քաղաքի համար եզակի բան էր: Նկարելիս պատմում էր հեռու աշխարհների մասին: Հեքիա՞թ էր, թե՞ հրաշք...

Կեսօրին հայրս գալիս էր Կուճի ամու և «խուդոժնիկի» հետ «աբեդի»: Նստում էին ծառերի տակ, ճաշում։ «Խուդոժնիկը» միայն կում-կում փորձում էր մեր ձորի հռչակավոր թթի օղին:

- Բա՜յ, բա՜յ, — ոգևորվում էր հայրս։ — Արա՛, այ բալա,— ասում էր ինձ։ — Գիտե՞ս էս մարդը հինչ մեծ մարդ ա՞: Սաղ աշխարհս վենդին տակն ա տուալ:

Երեք օր հետո նկարը պատրաստ էր: Երբ դա դրին Կուճի ամունց բալկոնում, նորից ժողովուրդ հավաքվեց: Բոլորը զարմանքից բերանները բաց էին արել։

- Տես է՜, լափ Կուճի զիզան ա, որ կա...

Այո, նկարի Կուճի զիզան շատ նման էր իսկական Կուճի զիզային: Կուճի զիզան փքվել էր աշխարհով մեկ:

Լանսերեն սկսեց հրաժեշտ տալ իր բնորդուհուն, Կուճի ամուն, հորս, բոլորին: Ես տխրեցի, որ ինձ հրաժեշտ չի տալիս, երևի բանի տեղ չի դնում: Բայց ահա նա ցույց տվեց իր փոքրիկ ճամպրուկը:

- Դե, սինո՛կ: Մնացինք ես ու դու. էս «չեմոդանս» վերցրու: Գուցե ծա՞նր է:

Ես ցնծացի, ճամպրուկը թռցրի գետնից: Լանսերեն բոլորին նորից ու կրկին շնորհակալություն հայտնեց: Մենք ձորից բարձրացանք դեպի քաղաք: Ճանապարհին զրուցում էր հետս, հարցուփորձ անում:

- Եթե գաս Մոսկվա, ապա ինձ գտիր: Գուցե դու էլ «խուդոժնիկ» դառնաս, ա՞: Այս աննման բնության մեջ, այս մարդկանց մեջ ծնված-ապրողը ի ծնե նկարիչ է:

Քիչ հետո ասաց.

- Ձեր այս քաղաքի ու այս գյուղի մարդիկ անկրկնելի են, սինո՛կ: Բնությունը անվերջ կրկնություն է, մարդը՝ երբեք: Այս մարդիկ հին նշխարներ են, կգան և նրանց նմաններն այլևս աշխարհ չեն գա, չեն լինի: Լավ հիշիր սրանց. չմոռանաս:

Եվգենի Եվգենիչն ապրում էր մեր քաղաքի հյուրանոցում: Դա Յոլուն Սեդրակինն էր, գետի մոտ, երկհարկանի շենք:

Դեռ չէինք հասել հյուրանոց, երբ մեր դեմը դուրս եկավ մի բարձրահասակ, հայավարի շքեղ հագնված կին՝ վեհ ու հպարտ, կարծես լեռների թագուհի: Լանսերեն ինձ ասաց.

- Ճանաչու՞մ ես այս կնոջը:

- Դա: Էտո Մանիշակ ակեր: Ակեր:

- Ա՜... Ակեր... վաղը կգաս ինձ կտանես նրանց տուն: Ես պետք է նկարեմ այս «ակեր»:

Լանսերեն էլի նկարներ արեց Գորիսում:

Կաթրինին քերծերում ապրող Շալուն Արտեմին նկարեց իր կնոջ և երեխաների հետ: Հետո նկարեց Վսկանին Թամամ բաջում: Նկարեց նաև մեր թաղի դարբնոցը:

1960, թե 1961-ին մենք նշեցինք մեր համաքաղաքացի Մանիշակ Ջավահիրյանի հարյուրամյակը՝ Երևանում: Նա իմ հին բարեկամ Սուրեն Բակունցի եղբոր՝ Չոփչուն Եղոյի զոքանչն է: Ինձ էլ էին հրավիրել աքոր հարյուրամյակին: Գնացի: Ապրում էին Թումանյան փողոցի մի նոր շենքում: Երբ ներս մտա, շատ մարդ տեսա հրավիրված: Հարյուրամյա աքերը թագուհու պես, առոք-փառոք նստած էր թախտին՝ գորգերի վրա. ես համբուրեցի նրա ձեռքը:

- Է՜, ա՜յ խոխա, մտի՞դ ա, որ էն խուդոժնիկին բերիր մեր տուն...

Ես ցնցվեցի: Ես դա վաղուց էի մոռացել: Աքոր աղջիկը, Եղո դայու կինը՝ Աշխենը, օգնեց ինձ.

-  Լանսերե խուդոժնիկը նկարեց մորս: Լավ հիշում եմ, այս էլ նրա նկարածը:

Պատից կախված էր Մանիշակ աքոր դիմանկարը՝ սքանչելի դիրքով, վեհ կեցվածքով: Ես ասացի, թե պետք է ստորագրություն լինի: Աշխենն այլ բան ասաց.

- Չկա: Սա բուն նկարի պատճենն է. նկարը գտնվում է Երևանի պատկերասրահում: Եղբայրս է պատճենը հանել տվել:

Հին հուշերը նորից կենդանացան: Մանիշակ աքերն ասաց.

- Իրեք օր եկը, պատկերս քաշեց: Ապրու՞մ ա, չէ՞... Ջահել էր: Էնքան էլ նախշուն մարդ էր...

Ահա այն, ինչ ես հիշում եմ «խուդոժնիկ» մարդու մասին, որ անմոռանալի հայտնություն էր մեր ձորերում...