Խորհրդային տարիներին մեզ դաստիարակել են, որ հարուստ լինելը վատ բան է, շատ վատ: Մինչեւ այդ իշխանության մայրամուտն էլ «պատերազմը՝ պալատներին, խաղաղությունը՝ խրճիթներին» շարունակվում էր: Դա պետական քաղաքականություն էր: 50-ական թվականների վերջերին Գորիսի շրջանի ղեկավարներից մեկին աշխատանքից ազատելու հիմնական պատճառների մեջ եղել է եւ այն, որ վերջինս չտեսնելու է տվել մի կոլտնտեսության նախագահի կողմից բազմանդամ ընտանիքի համար երկհարկանի տան կառուցումը: Խորհրդային իշխանությունը միայն Ստալինի մահից հետո գյուղացուն թույլատրեց երկրորդ կովն ունենալ: Երախտապարտ գյուղացին էլ այդ առթիվ երգ ձոնեց խորհրդային նոր ղեկավարին՝ երեք ոչխար, երկու կով, ցավդ տանեմ Մալենկով: Ամենուր իշխում էր այն հոգեբանությունը, թե ինչու է մեր հարեւանը լավ ապրում, եկեք այնպես անենք, որ նա էլ մեզ նման վատ ապրի: Խորհրդային իշխանությունը վաղուց չկա, բայց նրա դաստիարակությունը դեռ պտուղներ է տալիս: Եթե մեկը հարուստ է, ուրեմն նա վատն է, ուրեմն նա գող է…

Այսօր ցանկանում եմ պատմել մի մարդու մասին, ով կարողության տեր է դարձել իր խելքի, աշխատասիրության, ապուպապերից գենետիկորեն ստացած առանձնահատուկ կազմակերպական ունակությունների շնորհիվ: Ինչո՞ւ եմ այսքան համոզված. որովհետեւ անձամբ եմ ճանաչում: Խոսքը հանրապետությունում հայտնի, միջազգային տնտեսական ամուր կապեր ունեցող «Առանցք» ՍՊ ընկերության հիմնադիր տնօրեն, Գորիսի տարածաշրջանում բոլորին հայտնի Չապաեւի ութ որդիներից կրտսերի՝ Գագիկ Սամվելի Առուշանյանի մասին է:

Գորիսում շատերը մականուն ունեն: Հաճախ դրանք խիստ տիպական են լինում, մի հատիկ բառը բացահայտում է տվյալ անհատի ամբողջ էությունը՝ դրական, թե՝ բացասական իմաստով, առանձին դեպքերում էլ դառնում պատվանվան հոմանիշ, ինչպես այս պարագային է: Համարձակության, համառության, նպատակին հասնելու անկոտրում ձգտման համար է ժողովուրդը Սամվել Առուշանյանին պատվել սիրելի հերոսի՝ Չապաեւի անվամբ, իսկ որ այդ ազգանունով անհատը ժողովրդական հերոս է եղել՝ հարցրեք անցած դարի 30-70 թթ. սերնդին: Այդ սերնդի մարդկանցից յուրաքանչյուրը հավանաբար մեկ տասնյակից ավելի անգամ դիտել է համանուն, մի քիչ պրիմիտիվ, բայց ժամանակի ոգով ու գաղափարով ամբողջովին ներծծված ֆիլմը:

Ծայրահեղ դժվարին կյանք է ունեցել Սամվել Առուշանյանը: Նրանց աշխատասեր ընտանիքը նյութապես ապահովվածներից էր, իսկ նոր եկած խորհրդային իշխանությունը չէր սիրում նմաններին, նրանց կուլակ պիտակն էր կպցնում եւ ձեռքներից ամեն ինչ խլում: Առուշանյանները բացառություն չէին կազմում: Բռնություններից խուսափելու համար ամեն ինչ կորցրած ընտանիքը մեկնում է Թուրքմենիա: Գյուղում մնում է պատանի Սամվելը՝ ավագ եղբոր հետ: Համատարածի ժամանակ նա չի ցանկանում մտնել կոլտնտեսություն, համառ երիտասարդը չի ցանկանում աշխատել այն իշխանության համար, ով իրենցից խլել է ամեն ինչ: Իսկ ով իշխանության հետ չէր, ուրեմն նրա դեմ էր: Երիտասարդ Սամվելը հայտնվում է բանտում: Մինչեւ Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելը անհնազանդության համար երեք անգամ դատվում է: Բանտից ազատվելուց հետո մեկնում է պատերազմ, որտեղ կորցնում է մեկ ոտքը: Տանը նրան են սպասում սիրելի կինը՝ Հեղինեն, եւ Գրիշա ու Միշա որդիները: Հետո ծնվում են Բորիսը, Ալբերտը, Սաշան, Սուրիկը, Յուրիկը եւ Գագիկը:

Հայկական նահապետական յուրաքանչյուր տան պատին միշտ լինում է այդ տոհմի սիրելիի լուսանկարը: Տասնյակ տարիներ Առուշանյանների տան պատից օջախի դուռը բացողին է նայել Զորավար Անդրանիկը, ում պատանի Սամվելը տեսել էր հայրենի Խնձորեսկում 1918 թվականին: Դա էլ, հասկանալի է, խորհրդային իշխանության սրտով չէր: Այսօր այդ լուսանկարից արված յուղանկարը Գագիկի աշխատասենյակի պատին է:

Խորհրդային իշխանության վերջին տարիներին, այսպես ասած վերակառուցման տարիներին, սկսվեց կոոպերատիվ շարժումը, ասել է թե՝ եկավ նաեւ Սամվել Առուշանյանի սերնդի ժամանակը: Առաջ անցնելով ասենք, որ ութ եղբորից յուրաքանչյուրը մի անհատականություն է: Արտաքին նմանությունից զատ, նրանք մի այլ նմանություն էլ ունեն՝ կազմակերպական բարձր ունակություն ու աշխատասիրություն: Բորիսի ստեղծած գյուղատնտեսական կոոպերատիվը, չնայած դժվարություններին, մեծացավ, ամրացավ, բարգավաճեց: Այսօր ոչխարի եւ խոշորի նրա հոտերն Արցախի տարածքում են: Արցախում է նաեւ Սաշայի գյուղատնտեսական ՍՊ ընկերությունը, որը եւս հիմնականում զբաղվում է ոչխարաբուծությամբ: Ալբերտը մեխանիզացիայի փոքր շարժակազմ ունի: Աշխատում է ազատագրված տարածքներում: Սուրիկն արդեն մի քանի տարի է՝ տեղափոխվել է ազատագրված տարածքներ եւ արդեն երրորդ տարին է՝ 3 հեկտարի վրա իր հիմնած արքայախնձորի եւ նռան այգու բերքն է հավաքում: Միշան բաղ ու բոստան, նաեւ սննդի օբյեկտ ունի: Ահա այսպիսին են Չապաեւի տղաները, ովքեր, ամուր պահելով եղբայրական կապերն ու իրենց ծնողների հիշատակը, իրար զորավիգ են եւ հաճախ են ձեռք մեկնում նաեւ շրջապատին:

Ապացուցված է, որ մեծ ընտանիքներում հարգանքն ու սերը մեծի ու փոքրի միջեւ խիստ ամուր են լինում, ուսանելի: Քանի դեռ ծնողները կային, ընդունված էր, որ տոնական օրերին բոլոր որդիները նախ հավաքվեն, բաժակ բարձրացնեն հայրական տանը, այնուհետեւ վերադառնան իրենց օջախները: Ծնողները վաղուց չկան, բայց տոնական օրերին փոքրերի կողմից ավագներին այցելության գնալու ավանդույթը պահպանվել է:

Կոոպերատիվ շարժման առաջին տարիներին Գորիսում բուռն վերելք ապրեց թեթեւ արդյունաբերությունը, իսկ ավելի ճիշտ՝ տրիկոտաժագործությունը: Եղբայրներից ամենափոքրը՝ Գագիկը, առաջիններից մեկը սեփական արտադրություն հիմնեց 16 աշխատատեղով: Բայց շուտով նոր պրոբլեմներ ի հայտ եկան: Խորհրդային իշխանության անկումից հետո փաստորեն վերացան նաեւ առեւտրային հարաբերությունները: Պակասը լրացրեց Արցախյան շարժման ընթացքում վայ հարեւանների իրականացրած շրջափակումը: Արտադրության կազմակերպմանը զուգահեռ սկսեց զբաղվել նաեւ իրացման հարցերով: Հիմնական սպառողը Ռուսաստանն էր: Զբաղվում էր, ինչպես ինքն է ասում, չսիրած գործով՝ առեւտրով: Պատրաստի ապրանքը դժվարությամբ տեղափոխում էր Ռուսաստան՝ ոչ թե վաճառում, այլ փոխանակում Հայաստանում շատ թե քիչ պահանջարկ ունեցող այլ ապրանքի հետ եւ նույնպիսի դժվարություններով էլ հասցնում Հայաստան:

Հայտնի հարեւանի հետ հարաբերությունների սրումը լուրջ ուղղումներ մտցրեց Գագիկի ծրագրերի մեջ: 1989 թվականից նա Արցախյան շարժման նվիրյալ խնձորեսկցի Սանոյի ջոկատում էր: Երբ տարածաշրջանում հարաբերական խաղաղություն տիրեց, նորից ձեռնամուխ եղավ սիրած գործին, իսկ սիրած գործն արտադրությունն է: Ինքն իրեն այսպես է բնութագրում. հաճույք եմ զգում, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես է իմ տեղադրած հաստոցը հարթ թիթեղին ձեւ տալիս: Հարցնում եմ՝ տեղյա՞կ է արդյոք ամերիկացի հայտնի միլիոնատիրոջ պատասխանին՝ իր հարստության ծագման մասին: Ժպտալով՝ թեթեւ գլխով է անում: Այս հարցը Գորիսում ուղղել եմ նաեւ նրա տիկնոջը՝ Ասյային: Համարյա նույն պատասխանն եմ լսել՝ ուր-ուր, բայց Գորիսում իրենց, իրենց տոհմին լավ են ճանաչում, կարող է ցույց տալ առաջին լումայից մինչեւ այս աշխատանքային օրվա եկամուտը:

Զրույցն աննկատելի տեղափոխվում է, ինչպես ընդունված է մեր օրերում ասել, այլ հարթություն: Ես մի սյուժե եմ հիշում գեղարվեստական ստեղծագործությունից գործարար մարդու կյանքի, կենցաղի մասին: Հափշտակվում է: Հեղինակին է հարցնում: Մոռացել եմ, չեմ կարողանում օգնել: Զանգահարում է դստերը, հայտնում ստեղծագործության վերնագիրը, խնդրում օգնել: Քիչ անց դուստրը հետ է զանգահարում: Համացանցում գտել է ստեղծագործությունը: Ոգեւորվում է, ցանկանում է անպայման կարդալ: Նկատում է զարմացած հայացքս՝ դա էլ է աշխատանք, շատ կարեւոր աշխատանք, ասում է նա եւ ոտքի կանգնում: Այսօր արտադրությունում չի եղել, առաջարկում է ընկերակցել իրեն…

Նա «Առանցք» ՍՊԸ-ի հիմնադիր տնօրենն է: Արտադրամասի շենքը գտնվում է մայրաքաղաքի արեւելյան մուտքի մայրուղու վրա եւ նկատելի է նույնիսկ շատ հեռվից: Նրա ամենագնացով մոտենում ենք արտադրամասին: Ղեկին ինքն է, միշտ էլ այդպես է եղել, վարորդ չի պահում, սովորույթ է: Նախ մտնում ենք արտադրանքի ցուցանմուշների սրահը, որն ավելի շատ թանգարան է հիշեցնում: Այստեղ ցուցադրված են տասնյակ արտադրատեսակներ: Դրանք տարբեր ձեւաչափերի, գունավորմամբ մետաղական կղմինդրներ են, ջրհորդաններ, տարբեր տեսակի մետաղական ցանցեր, անկյունակներ, փշալարեր եւ այլն: Սրահում հաճախորդների համար ստեղծված են աշխատանքի բոլոր պայմանները. ընտրություն կատարելուց հետո կարող են կնքել պայմանագրեր: Անհրաժեշտության դեպքում պատվիրված արտադրանքը կազմակերպությունն ինքն է տեղ հասցնում: Չերկարացնեմ: Խորհուրդ եմ տալիս այցելել www.arantsk.am էլեկտրոնային կայքէջը: Համոզված եմ, մեծ հաճույք կստանաք, իսկ սյունեցիները, մասնավորապես գորիսեցիները, հպարտություն կապրեն՝ տեսնելով, թե ինչերի է հասել իրենց համաքաղաքացին:

Անունով կենդանու «քթից ջուր եմ խմում» հայտնի խոսքերը երկու իմաստ ունեն. մեկ, որ ցույց է տալիս աշխատանքի դժվարությունը, մեկ էլ՝ անհատի ծայրահեղ զբաղվածությունը: Երանի այն մարդուն, ով անընդհատ զբաղված է եւ սիրում է իր գործը: Գագիկ Առուշանյանն այդ բացառիկներից է: Այդ զբաղվածության մեջ էլ արտադրության հմուտ ղեկավարի աչքից ոչինչ չի վրիպում: Նկատում է նույնիսկ ընկերության խորհրդանշանով հսկա ծանրաքարշի ջարդված փոքրիկ լուսարձակը: Այցի ընթացքում լակոնիկ արտահայտություններով հանձնարարություններ է տալիս արտադրության անմիջական ղեկավարներին, առանձին բանվորների բարեւում ձեռքսեղմումով: Դա խրախուսանքի յուրահատուկ ձեւ է (սա էլ արդեն ես եմ նկատում), որը նաեւ օգնում է ինձ վերհիշելու Գագիկի ապուպապ Առուշանի մասին օրեր առաջ Խնձորեսկում լսած ուսանելի պատմությունը: …Առուշանյանների տոհմի հիմնադիր Առուշան պապը եղել է Խնձորեսկում առաջին ձիթագործարանի հիմնադիրը: Դա եղել է հեռավոր 1700-ական թվականներին: Սերնդից սերունդ անցել ու մեզ է հասել զրույցն այն մասին, որ երբ մի քանի զույգ եզների օգնությամբ ձիթհանքի շենքին են մոտեցրել գրանիտե հսկա գլանաքարը, մնացել է այն շինության շեմքից ներս տանել: Հավաքվել է գյուղի ջահելությունը, բայց նրանց ջանքերը զուր են անցել, քարը տեղից չի շարժվել: Միջամտել է Առուշան պապը՝ էդ քարը գյուղի աղջիկները ծտի թեւով ներս կտանեն: Նրա հանձնարարությամբ խնդրում, կանչում, իրար գլխի են հավաքում գյուղի աչքի ընկնող գեղեցկուհիներին: Հասկանալի է, նրանց մեջ են լինում նաեւ մեր տղաների թաքուն աչքադրած աղջիկները: Նրանց ներկայությամբ տղաների ուժը կրկնապատկվում, եռապատկվում է, եւ ձիթհանքի գլանաքարը հեշտությամբ ներս են տանում…

Գագիկին չի հաջողվել հոր նման մեծ ընտանիք ունենալ. ունի երկու դուստր եւ որդի: Դուստրերն ամուսնացել են, իրենց ծնողներին պարգեւել չորս սիրասուն թոռնիկ: Որդին տոհմի հիմնադիր Առուշան պապի անունն է կրում: Աշխատասեր է, ինչպես տոհմի բոլոր տղամարդիկ, նաեւ նրանց նման պատվասեր: Յուրաքանչյուր հայր երազում է, որ որդին գերազանցի իրեն: Այս հարցում էլ Գագիկ Առուշանյանի բախտը բերել է, չնայած դա այնքան էլ բախտի բան չէ. Առուշան որդին հորը գերազանցելու ճանապարհին է: Գորիսում ստեղծել է «ԱԳԱ» ՍՊԸ-ն եւ զբաղվում է կահույքի ու էլեկտրոնային սարքավորումների առեւտրով: Չնայած այս կազմակերպությունն իր տեսակի մեջ միակը չէ տարածաշրջանում, բայց երիտասարդ ղեկավարի վարած գնային եւ սպասարկման ճկուն քաղաքականության շնորհիվ հաճախորդներ ունի ոչ միայն Սյունիքում, այլ նաեւ Արցախում: Ծնողներն անհամբերությամբ են սպասում Առուշանի պսակին…

Գագիկը չի ընդունում այն հայրենասիրությունը, որն արտահայտվում է խաչքար տեղադրելով, եկեղեցի կառուցելով կամ նմանատիպ  այլ արարքներով: Այդ ամենը նա ավելի շուտ եւ ավելի շատ ձեւամոլություն է համարում, քան զգացում: Հայրենիքի ապագան տեսնում է աշխատանքի եւ այն էլ ստեղծագործ աշխատանքի մեջ: «Առանցք»-ում մշտական աշխատանք ունի քառասունհինգ հոգի, միջին աշխատավարձը կազմում է 210 հազար դրամ: Երեք տարի առաջ մոտ 3 հա մակերեսով տարածք էր ձեռք բերել՝ արտադրությունն ընդլայնելու համար: Նպատակ ուներ սկսել տարբեր տրամաչափի մետաղյա խողովակների արտադրություն: Իսպանիայում շահագրգիռ գործընկերներ էր գտել: Համարյա բոլոր պայմանավորվածությունները փաստաթղթային հիմնավորում էին ստացել: Ու հանկարծ Հայաստանի Հանրապետությունը հրաժարվեց եվրաինտեգրումից, իսկ իսպանացիներն էլ՝ պայմանագրից: Բայց Գագիկ Առուշանյանը հույսը չի կորցրել…

Առաջին համազգային դրամահավաքից սկսած ամենամյա ներդրում է կատարում: Հիմա էլ շարունակում է ակտիվ նյութական օգնություն ցույց տալ թե՛ հիմնադրամին, թե՛ բանակին, եւ թե՛ առանձին անհատների: Մեր այցելության օրը շնորհակալական նամակ էր ստացել Վանաձորից՝ թոշակառու կնոջից, ում մի քանի տարի է՝  օգնում է:

Ահա այսպիսին է Սամվել Առուշանյանի ութ տղաներից կրտսերը՝ Գագիկը. միշտ պրպտող ու գտնող, միշտ անհանգիստ, ժամանակի հարգն ու գինն իմացող, նաեւ ուրիշի ցավով ապրող, կարիքավորին ձեռք մեկնող, գործարար անհատը:

ՌԵԴԻԿ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ

Գորիս-Երեւան