«Մէկը սակայն իր հոգիին մէջ քեզ բարձր պիտի դասէ:

Այդ «մէկը», գիտցիր, այս պարագային ես չեմ, այլ գալիքն է, ապագան:

Դուն մեծցար՝ գալիքի մէջ»

Սիմոն Սիմոնյան

Համո Սահյանի ստեղծագործական կյանքում կա ուշագրավ մի դրվագ, որը կապվում է սփյուռքի, մասնավորապես Լիբանանի հայ գաղթօջախի հետ: Բեյրութում 1958-1978թթ. Սիմոն Սիմոնյանի խմբագրությամբ հրապարակված «Սփիւռք» շաբաթաթերթը, հիրավի, հարուստ նյութ է պարունակում ժամանակի գրական-մշակութային անցուդարձի մասին՝ նաեւ ըստ ամենայնի լույս սփռելով հայրենիք-սփյուռք այդօրյա գրական կապերի վրա, որոնք հաճախ դուրս են մնացել մամուլի հետազոտողների ուշադրությունից: Բանն այն է, որ խորհրդային տարիներին «Սփիւռք»-ի որդեգրած ազգային-ազատական ուղղությունն անհամատեղելի էր խորհրդային մտակաղապարների հետ, ուստի եւ «Սփիւռք»-յան միջավայրը մեծ  հաշվով անծանոթ մնաց հայրենի ընթերցողին: Չնայած Խորհրդային Հայաստանի անհանդուժողական դիրքավորումին՝ «Սփիւռք» պաբերականն ուշադրության կենտրոնում է պահել հայրենի գրական, մշակութային, հասարակական ու քաղաքական կյանքը՝ արձագանքելով կարեւոր իրադարձություններին, մտահոգություններին՝ փորձելով ամեն կերպ սերտացնել գրական-մշակութային կապերը, կամրջել սփյուռքահայությանը: «Սփիւռք»-ին, թեեւ փոքր-ինչ զգուշավոր, բայց հաղորդակցվել են հայ բազմաթիվ նշանավոր գրողներ, մտավորականներ, որոնց թվում՝ Դերենիկ Դեմիրճյանը, Գուրգեն Մահարին, Պարույր Սեւակը, Հովհաննես Շիրազը եւ շատ ուրիշներ: Վերջինս գրեթե մշտական ներկայություն էր թերթում՝ հաճախ անտիպ ստեղծագործություններով, բաց նամակներով ու հրապարակումներով: Գրական ու մարդկային ջերմ շփումներ ունենալով հայրենի բազմաթիվ այլ մտավորականների հետ՝ Սիմոնյանը «Սփիւռք»-ում պարբերաբար հրապարակել է նրանց ստեղծագործությունները, ուսումնասիրությունները, նամակները, զանազան գրությունները,  առողջ բանավեճեր ծավալել ազգային հիմնախնդիրների շուրջ, արձագանքել գրական, մշակութային, կրթական նորություններին, հոբելյաններին: Ուշարժան են Սիմոնյան-Դեմիրճյան, Սիմոնյան-Մահարի, Սիմոնյան-Շիրազ, Սիմոնյան-Սեւակ, Սիմոնյան-Համո Սահյան գրական ու մարդկային առնչությունները, որոնք լավագույնս արտահայտություն են գտել «Սփիւռք»-ի էջերում:

Հակամետ ենք կարծելու, որ հայ հասարակական, քաղաքական, գրական ու մշակութային կյանքի բազմաթիվ բարեփոխություններ, որոնք 1950-1980-ական թվականներին կատարվել են հայրենիքում ու սփյուռքում, մեծապես վերաբերում են «Սփիւռք» շաբաթաթերթին եւ նրա երախտաշատ խմբագիր Սիմոն Սիմոնյանին:

1974 թվականին Լիբանանահայ գրական շրջանակի հրավերով Համո Սահյանը մեկնում է Բեյրութ, որտեղ պետք է նշվեր նրա 60-ամյա հոբելյանը: Սահյանի կենսագիրներին քիչ հայտնի այս անկյունադարձին արձագանքել է Լիբանանի հայկական մամուլը, հատկապես «Սփիւռք» շաբաթաթերթը: 1974 թվականի ապրիլի 28-ի թիվ 18 համարում Սիմոնյանն ընթերցողին ուրախությամբ ծանուցում է Համո Սահյանի գալստյան մասին.  «Կ’ողջունենք հայրենի բանաստեղծ Համոյ Սահեանը, որ 20 Ապրիլին(1974) ժամանեց Պէյրութ: Տաղանդաւոր, հաւատաւոր, հայրենասէր ու համեստ բանաստեղծ մըն է Սահեան, որով զօրացաւ հայրենի բանաստեղծութեան արմատը: Վերջին տասնամեակին յարաճուն ու մշտանորոգ վերելք մը ապրեցաւ քերթողութիւնը Սահեանին: Ամենէն աւելի Սահեանով գոցուեցաւ մեծ բացը անդարձ մեկնող բանաստեղծներուն – Մահարի, Զարեան, Տարօնցի, Սեւակ: Իր լրջութիւնը եւ խոհականութիւնը կը յուսադրեն բեղմնաւոր իր վաղորդայնը: Բարի՛ գալուստ կը մաղթենք հայրենի թանկագին բանաստեղծին»[1]:

 Ծանուցման ներքո թերթը հրապարակում է Սահյանի «Ինչ արած, մարդ եմ» եւ «Անունդ տալիս» բանաստեղծությունները, ինչպես նաեւ լուսանկար՝ արված Վարուժան Սեթյանի կողմից:

Սահյանի այցը Բեյրութ կազմակերպել էր Լիբանանահայ գրական շրջանակը՝ տեղի հայ շնորհալի երիտասարդ գրողների ու արվեստագետների կազմակերպությունը, որի կորիզը կազմում էին մեծահամբավ մի շարք գրողներ: Գրական շրջանակը կազմակերպում էր գեղարվեստական երեկոներ, դասախոսություններ, բանավեճեր, սփյուռքահայ եւ հայրենի գրողների ստեղծագործությունների քննարկումներ: Այդ տարիներին լիբանանահայության հետ կապերի հաստատման ու զարգացման գործում մեծ էր Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի դերը, որը համագործակցում էր նաեւ Լիբանանի գրական-մշակութային կազմակերպությունների, այդ թվում՝ Գրական շրջանակի հետ, կազմակերպում փոխադարձ այցելություններ, որոնք կոմիտեի աշխատանքներում մեծ տեղ էին զբաղեցնում:

Գրական շրջանակը Համո Սահյանի հոբելյանը հանդիսավորությամբ նշում է 1974 թվականի մայիսի 3-ին Գյուլբենկյան հանդիսասրահում[2]: Բացման խոսք է ասել Մարտիրոս Գուշակճեանը, բանախոսները եղել են Վահե Վահյանը, Անդրանիկ Ծառուկյանը եւ Գառնիկ Ադդարյանը, ասմունքողները՝ Վահան Թեքեյանը, Թ.Սպիտանյանը, Դոնարան եւ Մհեր Մկրտիչյանը: Վերջում «հուսք բանքով» հանդես է եկել Համո Սահյանը, որ խառնվածքով ակնհայտորեն չլինելով նման մեծաշուք հանդիսությունների սիրահար, իր կյանքի ամենաերջանիկ իրադարձությունն է համարել այդ տոնահանդեսը: Սահյանի խոսքն իր հոբելյանին նույն թվականի մայիսի 12-ի համարում հրապարակել է «Սփիւռք» շաբաթաթերթը, որը ներկայացնում ենք ստորեւ.

«Սիրելի՛ բարեկամներ, իմ ապրած ու չապրած 22.099 օրերից ամենանշանակալից օրն է այսօր ինձ համար… Թերեւս, ամենաերջանիկ պահը:

Այս անտեղաւորելիեւ անարտայայտելի երջանկութեամբ ես լցուած եմ ոչ իբրեւ բանաստեծի, իմ հանրաճանաչութեան գիտակցումից: Դրանից ես վախեցած եմ էն գլխից:

Վաղուց եմ հասկացել, որ հանրաճանաչ լինելը վտանգաւոր բան է. նա շղթաներ է բերում գրողի համար, բերում է կախուածութիւն ընթերցողից, քննադատից, կախուածութիւն մինչեւ անգամ քո նախկին գրուածքներից:

Ես կուզենայի միշտ գրել այնպէս, որ թուար թէ առաջին անգամն եմ գրիչ առնում: Ինձ երջանկացնում է ուրիշ մի հանգամանք. ձեզ մօտ, ձեր կողքին, ձեր առջեւ լինելուս հանգամանքը…

Մեծ է իմաստն այս հանդիպման: Սփիւռքի Հայութիւնն իր պատմութեան մէջ, թերեւս, առաջին անգամ նշում է հայրենի գրողի, որպէս իր գրողի յոբելեանը իր յարկի տակ, յոբելյարի ներկայութեամբ: Սա ըստ էութեան հայրենիքի եւ սփիւռքի հայութեան մշակութային կապերի զարգացման կիզակէտն է…Աննախընթաց, իմաստալից մի փորձ: Ես կուզենայի, որ փորձի փոխանակութիւն լինէր սփիւռքի ու հայրենիքի միջեւ: Կուզենայի, որ մեր հայրենիքը արժանի կերպով, առանց խտրականության, նշէր սփիւռքահայ բոլոր արժանաւոր գրողների, որպէս իր գրողների, յոբելյաններն իր յարկի տակ, իր նորօրեայ դահլիճներում, յոբելյարների ներկայութեամբ:

Ինձ ձեզ ներկայանալու պատիւը, հայրենի պոեզիան ներկայացնելու եւ հայրենիքի անունից խոսելու իրաւունքն ինձ տուել է չորս տասնամեակի անընդմէջ իմ տառապանքը հայրենական պոեզիայի բարդ ու դժուարին ոլորաններում:

Այդ մեծ տառապանքիս համար դուք լի ու լի ինձ վարձատրում էք այսօր, ձեր սրտագին ընդունելութեամբ, ձեր եղբայրական վերաբերմունքով, ձեր անմիջականութեամբ, ձեր մտերմութեամբ,մեծարանքի ձեր յուզումնալից խոսքերով:

Սակայն այդ բոլորը ես ընդունում եմ ոչ իբրեւ վարձատրութիւն, ոչ իբրեւ արտոնութիւն ու նուէր, այլ որպէս նոր պատուէր ու նոր պարտք: Պատուէր, որ պիտի կատարեմ պատուով, եւ պիտի հատուցեմ ինչ գնով էլ լինի:

Թոյլ տուէք իմ հասցէին ասուած գնահատանքի եւ մեծարանքի բոլոր ձեր խօսքերը փոխանցել մեր հայրենի բանաստեղծներին, իմ սերնդակիցներին ու գրչակիցներին – Վահագն Դաւթեանին, Սիլվա Կապուտիկեանին, Յովհաննես Շիրազին, Գէորգ Էմինին, Մարոյ Մարգարեանին, Հրաչեայ Հովհաննիսեանին եւ իր ստեղծագործութեամբ արդէն աւագի իրաւունք նուաճած իմ կրտսեր գրչեղբօր՝ Ռազմիկ Դաւոյեանին, մեր պոեզիան մարդամէջ եւ աշխարհամէջ հանող այդ փայլուն համաստեղութեանը եւ այլոց…

Այսօրուայ հաւաքը – յարգանքի այս երեկոն մի կրկին անգամ ցոյց է տալիս Լիբանանի Հայութեան կենսունակութիւնը, նրա ամուր կապը հայրենի մշակոյթի հետ, նրա սէրը հայրենիքի եւ հայրենի արուեստի նկատմամբ, գոյատեւելու նրա հաւատն ու կամքը:

Ես լի ու լի կշտացած լինելով յոբելյանական ամէն տեսակ արարողութիւններից, ծափերի որոտից ու դիֆերամբների հրավառութիւնից, հաճոյքով ներկա եղայ այս երեկոյին, եւ նրանից ստացած տպաւորութիւններն անջնջելի կը մնան իմ մէջ մինչեւ օրերիս վերջը: Դրա համար ես անսահմանօրէն շնորհակալ եմ Գրական Շրջանակի ղեկավարութիւնից, ձեր մասնակցութիւնից, ձեր համբերութիւնից, բոլորից:

Շնորհակալ եմ նաեւ այն բանի համար, որ երկու շաբաթ գտնուելով Լիբանանում, ձեզ մօտ, ձեր յարկի տակ, ես ինձ տանտէր եմ զգում եւ տան տղայ: Մինչեւ անգամ տանս կարօտելու առիթ ու ժամանակ չեմ ունենում:

Այսպիսի պահերին սովորաբար յոբելյարները հանդիսաւոր խոստումներ են տալիս հետագայ անելիքների մասին… բայց հասնելով որոշ տարիքի, սկսում ես հասկանալ, որ կեանքն ըստ էութեան անընդմէջ կորուստ է: Կորցնում ես ոչ միայն ատամներդ, մազերդ, աչքերիդ փայլը, այլ նաեւ հոգուդ ուժն ու հարստութիւնը:

Կտրւում ընկնում են մէկը միւսի ետեւից: Կտրւում են ոգին հողի հետ կապող պարանները, եւ հոգին, համարեա ազատագրուած ճօճւում, օրօրւում է իր սեպհական թեթեւութիւնից…

Հաւատանք, որ իմ այդ տարիքը դեռ չի հասել… Հաւատանք, քանզի առանց հաւատի ապրել չէինք կարող… Եւ դեռ հաւատալու շատ բաներ կան»[3]:

 Իր ելույթը Համո Սահյանն ավարտել է հետեւյալ բանաստեղծությամբ.

Հաւատում եմ քեզ, Հայոց հանճար,

Քեզ համար դեռ տոներ կգան,

Նարեկացիներ կգան աշխարհ,

Սայաթ-Նովաներ կգան…

Նրանց թռիքչը մենք չունեցանք,

Երեւի հնար էլ չկար:

Բայց մի համարիր մեղք ու յանցանք,

Մի կոչիր խեղճ ու տկար:

Մենք հազար մազե կամուրջ անցանք,

Տագնապով անցանք եւ ահով,

Էլ մենք ինքներս կամուրջ դարձանք,

Որ անցնես մեր վրայով…

Հավատում եմ քեզ, Հայոց հանճար,

Քեզ համար դեռ տոներ կգան,

Դեռ Վարուժաններ կգան աշխարհ,

Սիամանթոներ կգան:

Նույն համարում «Սփիւռք»-ի խմբագիր Սիմոն Սիմոնյանը Սահյանի այցի եւ հոբելյանի առթիվ ծավալուն առաջնորդական է ստորագրում՝ «Համո Սահեան. Մարդ, կոմունիստ, հայ բանաստեղծ, ճշմարտության զինվոր» խորագրով[4]:  Ներկայացնում ենք այդ անդրադարձն ամբողջությամբ.

«Ողջո՛յն հայրենի բանաստեղծ ՀԱՄՈՅ ՍԱՀԵԱՆԻՆ, որուն յոբելեանը տօնուեցաւ Լիբանանի հայութեան մէջ, 3 Մայիսին, 1974:

Ողջո՛յն Զանգեզուրէն ծագած Հայոց բանաստեղծին, որ իր հետ կը բերէ պատմական Սիւնիքի հպարտութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը եւ անոր Գեազբել լեռնագագաթի 3800 մեթր բարձրութինը:

Ողջո՛յն բանաստեղծին, որ գիտցաւ իր քերթուածներուն մէջ յաճախ աղաղակել թէ ինք «ամենից առաջ» մարդ է, կոմունիստ է, բանաստեղծ է եւ ճշմարտութեան զինուորն է անկեղծ:

Ողջո՛յն քերթողին եւ քաղաքացիին, որուն հոգին զերծ ու անաղարտ մնաց մարդու եւ ժամանակներու մեղքերէն, որոնք ծանրօրէն բեռնաւորեցին ուրիշները, կամայ թէ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ:

Ապա մեր սրտագին ողջոյնը մասնատենք. ինչպէս մեր Դիւցզանավէպի «ողորմիները» եւ զանոնք ուղղենք Զանգեզուրի Գեազբել լերան արժանաւոր զաւկին:

ՈՂՋՈՅՆ ՄԱՐԴՈՒՆ – Իր քերթուածներուն մէջ Համոյ Սահեան յաճախ կը յիշէ եւ կը յիշեցնէ թէ ինք մարդ է, ոչ անշուշտ երկրագունդի երեք միլիառ ութ հարիւր յիսուն միլիոն մարդերէն ո՛եւէ մեկը, այլ՝ իր բառերով՝ «Ամենից առաջ մարդ եմ աշխարհում», «աշխարհում ընտրած իմ ճանապարհով», «իմ խռովքներով ու խղճմտանքով», «ես իմ իշխանն եմ, իմ գլխի տէրը», «Հասկացէք էլի՜, ի՞նչ արած, մարդ եմ»…

Մա՛րդ՝ կոչումով, գիտակցութեամբ, «խղճմտանքով», «ընտրած ճանապարհով», իբրեւ «հակառակորդը ինչ կայ աշխարհում մարդուն հակառակ», ընդունելով միաժամանակ որ «ինչ-որ չափով եւ ինչ-որ տեղ դեռ թիապարտ եմ»…

Մա՛րդ, այսինքն՝ ազնիւ, որակաւոր եւ անկեղծութեամբ «ոսկեջրած»…

ՈՂՋՈ՛ՅՆ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԻՆ, որ հաւատաց աշխարհի եւ մարդուն դարաւոր կեղտերէն մաքրագործումին՝ փշրումովը անարդարութեան ժանգոտած կապանքներուն, առանց սպասելու որ արդարութեան համար բարձրացող Կայծակէ Թուրը գործէ անարդարութիւն… Ողջո՛յն իր հաւատքին, «աշխարհում իր ընտրած ճանապարհին», մաղթելով իրեն պէս որ «պատուանդանները թեթեւնան, թեթեւնան նա՛եւ մեր բեռները»՝ կրկին գտնելով «դժուար գտած եւ հեշտ կորցրած մեր ինքնութիւնը»…

ՈՂՋՈ՛ՅՆ ՄԱՆԱՒԱՆԴ ՀԱՅՈՒՆ, Սիւնեաց աշխարհի, նորօրեայ Զանգեզուրի զաւկին, որ այնքան սիրեց հայրենի քարափները, «Նայիրեան դալար բարդիները», «Որոտանի եզերքին», սարալանջերը, մայրամուտը, հաւատալով, խորապէս հաւատալով որ «լերան գագաթին օրն ուշ է մթնում», մինչ այնքան կանուխ կը մթնէ «քաղաքներու», նո՛յնիսկ Հայաստանի քաղաքներու մէջ… Սահեան բանաստեղծը սիրահարի սիրով սիրեց Հայաստան աշխարհը, որ «քարերով հարուստ է» եւ որ միայն Երեւան ու Լենինական չէ, այլ՝ լեռ ու արօտավայր, գիւղ ու գիւղացիութիւն, որոնք մեր ժողովուրդի յաւերժութեան ողնասիւնն են: Գերազանց հայրենասիրութեան մըրմունջ են Սահեանի հետեւեալ տողերը.

«Հայաստան, անունդ տալիս,

Ժայռի մէջ մի տուն եմ յիշում:

Արեւոտ մի սար եմ յիշում –

Ճակատին ձիւնի պատառիկ»:

Հայ ժողովուրդի ամենէն անքաղքենի եւ հողահաւատ բանաստեղծն է Սահեան եւ ատով՝ ամենէն իրաւ, հայրենասէր քերթողներէն մէկը: Հայաստանի հին ու նոր վէ՛րքը ունի իր հոգիին մէջ:

ՈՂՋՈ՛ՅՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ, որ ստեղծագործեց արուեստով ու ոգիով, «էն գլխէն» իմաստութեամբ իւրացնելով հայ բանաստեղծութեան ամենէն լուսաւոր ու մնայուն աւանդները՝ տոկուն, անփշրելի ու յաւերժական հայրենասիրութեան «քարափներու» վրայ:

Ողջոյն մանաւանդ իր յորդութեան ու բեղմնաւորութեան, որով ստեղծագործեց շռայլօրեն՝ հայրենի գարնան գետակներուն պէս: Սահեանի գրիչը օրհնուեցաւ Վանատրեան բեղմնաւորութեամբ:

Գիտցաւ Հայոց բանաստեղծութան տաճարին բարդ աստիճաններէն քայլ առ քայլ բարձրանալ, քրմական ծանրութեամբ, իր քերթողական մուտքը առանց ծանուցելու կոչնակներով, ծնծղաներով եւ հրթիռներով: Գիւղացիական անշուք մուտքով ոտք կոխեց առաջին աստիճանին՝ տասներորդին վրայ դառնալու համար քուրմ ու քրմական սրբազանութիւն:

Կ’ողջունենք իր յորդութիւնը, իր ցարդ գրած ՏԱՍ հատոր քերթողական հունձքը - «Որոտանի եզերքին»(1946), «Առագաստ»(1947),  «Սլացքի մէջ»(1950), «Ծիածանը տափաստանում»(1953), «Բարձունքի վրայ(1955), «Նայիրեան դալար բարդի(1958), «Հայաստանը երգերի մէջ»(1962), «Մայրամուտից առաջ»(1964), «Քարափների երգը» (1968), յատկապէս «Սեզա՛մ, բացուիր»(1972) եւ այլն, որոնց հանքերէն ա՛նպայման պիտի հանուին յիսնեակ մը «ադամանդներ»՝ հայ բանաստեղծութեան յաւերժական գանձարանին մէջ դրուելու համար Վարուժաններու, Սիամանթոներու, Մեծարենցներու եւ Թէքէեաններու կողքին, որոնց անունները մրմունջն են Սահեան բանաստեղծին:

Ի վերջոյ մեծ ու մեծագոյն ողջոյն ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԵԱՆ ԶԻՆՒՈՐԻՆ: Սահեանինն են այս բառերը.

«Իմ երգերի մէջ խօսքերն եմ հիւսում

Ես ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԵԱՆ,

Եւ դրա համար կուրծքս չեմ ծեծում,

Որ ինձ հաւատան:

Ես ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԵԱՆ ԶԻՆՈՒՈՐՆ ԵՄ ԱՆԿԵՂԾ»:

Ողջոյ՛ն «ճշմարտութեան զինուոր» բանաստեղծին, որ իր գրածներուն համար կրցաւ իր «կուրծքը չծեծել», հակառակ անոր որ իր կեանքին առաջին եւ մեծ մասը ապրեցաւ երբ պատուանդանները թեթեւացած չէին, «սպառնալիքի եւ ահի մթին ամպերը դեռ անցած չէին» եւ «անմեղութիւնը զնդանից չէր ելած»…

Սահեան իբրեւ «ճշմարտութեան զինուոր» կեցաւ արդարին, յաւերժականին, հայրենիքին ու հայրենասիրութեան եւ մանաւանդ Գեղեցիկին կողքին, կռնակ դարձնելով յոռի բարքերուն, փառքին ու կողմնակալութեան՝ մեր կեանքին ու գրականութեան մէջ:

Ողջո՛յն սիրելի Համոյ Սահեանին, իր վաթսունամեակի սեմին, թող ան ըլլայՆայիրեան դալար բարդի, Լիբանանի Մայրիներուն յաւերժականութեամբ:

Ս.Ս.»

Համո Սահյանը Սիմոնյան գրողին անձնապես ճանաչել է հենց Բեյրութում, խորապես հիացել ու տպավորվել նրա հանրագիտակ կերպարով, վայելել առաջին ընթերցումի հրճվանքը: Սիմոնյանի ընկերակցությամբ Սահյանը շրջել է Լիբանանի պատմամշակութային վայրերում, շփվել լիբանանահայ համայնքի հետ, մասնակցել տարբեր ստեղծագործական հանդիպումների: Ս. Գրիգորյանն իր «Բազմատաղանդ երախտավորը»[5] գրքում հրապարակել է մի բացառիկ լուսանկար Սահյանի՝ Բաալբեկի պատմական հուշահամալիր այցելությունից. լուսանկարում Սիմոն Սիմոնյանն է, Համո Սահյանը, Սիմոնյանի որդին՝ Սասուն Սիմոնյանը եւ գրող Երվանդ Պարսումյանը: Գրական սրտախոս զրույցներով հագեցած բեյրության երեկոների, Սիմոնյանի ու Սահյանի մարդկային ջերմ շփումների մասին է վկայում «Սփիւռք»-ի 1974 թվականի հունիսի 2-ի համարում «Խմբագրի օրատետրէն» խորագրի ներքո Սիմոնյանի հրապարակած փոքրիկ հուշակնարկը՝ վերնագրված «Համո Սահեանին հետ. «Մի շան պատմութիւնը»[6]:

« -Կեանքումս մի անգամ միայն արձակ եմ գրել,-ըսաւ հայրենի բանաստեղծ Համոյ Սահեան եւ յառաջացաւ դէպի երկու քայլ անդին գտնուող պատշգամբը՝ պանդոկի հինգերորդ յարկի իր սենեակին:

Իրիկնամուտ էր. անկէ ՝ պատշգամբէն ցոյց տալով շէնքերու  միջեւ գոյացած բացը, ըսաւ.

-Այսպիսի մի բաց շրջափակում, շէնքերի միջեւ, ապրում էր մի գեղեցիկ շուն, յաղթ հասակով, առատ ստեւներով, բոլոր իր նմաններից շատ գեղեցիկ մի շուն:Սիրում էինք նրան. Բոլոր պատշգամբներից կերակուր էիրնք գցում վար:

Մի օր, այսպիսի մի պահին, լսեցի գոռում-գոչում, անհամար շների ահեղ հաջոց. Հարիւրաւոր մանր-մունր շներ յարձակում են մեր թաղի գեղեցիկ շան վրայ. Որտեղի՜ց հավաքուել են, ինչպե՜ս համաձայնել են իրար հետ, ո՞վ համաձայնեցրել է այս կեղտոտ շներին՝ այսպիսի մի միացյալ յարձակում գործելու գեղեցիկ ու մի հատիկ շան վրայ: Զայրագնած էի. Հէնց նոյն րոպէին՝ ճաշասեղանից վերցրի պահածոյ մսի տուփը, գցեցի վար՝ շների վոհմակի վրայ եւ ապա իջայ վար: Ի՜նչ տեսնեմ… Մեր թաղի գեղեցիկ շունը փռուել էր գետին, արիւնլուայ… Մի քանի րոպե անց՝ փակեց աչքերը… Արդէն փախել էին նրան գզգզող մանր-մունր, փողոցի կեղտոտ շները… Գզգզել, յօշոտել, սպանել էին նրան, որովհետեւ իրենց նման չէր մեր շունը, տարբեր էր իրենցից,գեղեցիկ էր, շա՜տ գեղեցիկ: Համոզուեցի, որ իրար նման եղողները, այսինքն միջակութիւնները չեն հանդուրժի գեղեցկին…

Է՜հ, սիրելիս,-վերջացուց իր խօսքը Համո Սահեանը,-էդպէս է նաեւ մեր գրականութեան մէջ. բազում միջակութիւններ չեն հանդուժում սակաւ տաղանդաւորներին: Բայց ամենից զարմանալին ա՛յն է, որ ի՜նչպես սերտորեն իրար հետ զինակցում են միջակութիւնները ընդդէմ մենակ մնացած տաղանդաւորին, «գեղեցկին»… Կենդանիների մէջ միմիայն մարդը եւ նրա հետ ապրող եւ նրա բնաւորութիւններին ընտելացած շունն է, որ սպանում են իրենց նմաններին. միւս անասունները, առիւծը, օձը, վագրը եւ այլն, չեն սպանում իրենց նմաններին. կռւում են, բայց երբ տապալում են եւ յաղթում. դէն գցում յաղթուողին եւ հեռանում…

Համոյ Սահեան այս պատմութիւնը ըրաւ գիրքի մը առթիվ:

Առիթ պիտի ունենանք իր շան պատմութիւնը կրկնելու:

Իր արձակ այդ էջը փնտռեցինք, բայց չգտանք:

Երանի՜ թէ  մէկը գտնէր եւ մեզի ղրկէր:

Կուզենք արտատպիլ զայն իր հարազատութեամբը:

Ս.Ս.»

Իհարկե, Սահյանը նման բովանդակությամբ արձակ գործ չունի, եւ այս պատմության «միտք բանիով» պետք է հիշել միայն նրա «Շները» խորիմաստ բանաստեղծությունը՝ «ուրիշ տեսակի շների մասին»: Այստեղ Սիմոնյանը հետաքրքրական վկայություն ունի, որ իրենց բեյրության հանդիպման ու զրուցախոսության ընթացքում Սահյանը շան պատմությանն անդադարձել է մի գրքի առիթով: «Սփիւռք» շաբաթաթերթի նույն թվականի թիվ 26-ի մի ուշագրավ հրապարակումը՝ Սիմոնյանին հասցեագրած Սահյանի նամակը, կարծես բացապարզում է, թե որ գրքի մասին է խոսքը: Բեյրութում գտնվելու օրերին Սիմոնյանը Սահյանին է նվիրում իր «Լեռ եւ ճակատագիր» հատընտիրը, որը հայտնություն էր Սահյանի համար: Սահյանը տեղեկանում է նաեւ Սիմոնյան - «Սփիւռք» - Խորհրդային Հայաստան ոչ այնքան հարթ հարաբերությունների մասին, որոնք հատկապես սրվել էին «Սփիւռք»-ում 1960-ականներից Սիմոնյանի բարձրացրած ազգային հարցերի պատճառով[7]: Նամակը թվագրված է 22.05.1974թ., որ միաժամանակ Սահյանի՝ Բեյրութից հայրենիք վերադառնալու օրն էր: Վերադարձից առաջ Համո Սահյանը նամակով արտահայտել է Սիմոնյանի նորահայտ ստեղծագործությանն առնչվելու գրական վայելքից ելքավորված անօրինակ հույզերը:  Նամակն իրավամբ Սիմոնյանի գրական տաղանդի ինքնահատուկ գնահատություն է: Բանաստեղծը Սիմոնյանին  տեսնում է հայ դասական արձակագրության Բակունց, Համաստեղ, Շահնուր ծիրում եւ ցավ ի սիրտ ափսոսում, որ նոր է ծանոթանում նրա «հմայիչ ու մեծ» ստեղծագործությանը: Սահյանը տողատակով նաեւ խոր մտահոգություն է արտահայտում Սիմոն Սիմոնյանի անվան ու գործի մասին հայրենի ընթերցողի անտեղյակության, մասամբ նաեւ հանիրավի ու միտումնավոր լռության առնչությամբ: Ահա այդ բացառիկ նամակն ամբողջությամբ.

«Հարգելի ընկեր Սիմոնյան,

Կարդացի «Լեռ եւ ճակատագիր» Ձեր գիրքը:

Ցավում եմ, որ նոր եմ ծանոթանում Ձեր հիանալի արվեստին, նոր եմ ոտք դնում ձեր ստեղծած հարուստ եւ ինքնադրոշմ աշխարհի շեմքին...

Բայց եւ երջանիկ եմ առաջին ընթերցումի ուրախությամբ ու հրճվանքով:

Իսկապես, ինչպե՞ս է եղել, որ եղել է: Ինչպե՞ս է եղել, որ չեմ ճանաչել իմ ժամանակակից ու տարեկից գրողի այսքան հմայիչ ու մեծ ստեղծագործությունը: Արդարանալու հիմքեր կան, բայց, միեւնույն է, հանցավոր եմ:

Ոչ մի շինծու եւ մտացածին բան չկա Ձեր արվեստում: Ամեն ինչ բնական է, տեսած. լսած, շոշափած, զգացած, ապրած ու ապրեցնող:

Հոգուս պարտքն եմ համարում մոտ ժամանակներս ժամանակ գտնել եւ հանգամանորեն գրել Ձեր գրքի մասին, ցույց տալ այն նորը, որ եզակիորեն Ձերն է, հնարավորին չափով ցույց տալ Ձեր արվեստի տեղն ու նշանակությունը մեր մշակույթի մեջ: Դժբախտաբար, մենք աշխարհամեջ հանելու արձակ չենք ունեցել: Բակունց, Շահնուր, Համաստեղ - սրանցով է սկսվում մեր արձակը: Նորերը՝ Մաթեւոսյան, Խալափյան, Մեքոնյան, ծնվել են դրանցից եւ լայն հեռանկարներ են խոստանում:

Ձեր տեղը առաջին երեքի շարքում է: Քսաներորդ դարի արձակ է Ձեր արձակը, ըստ էության, ակունքից կտրված, բայց ակունքներով ապրող մարդիկ են Ձեր հերոսները: Մարդկային բարոյականության նորմաները պահպանող մարդիկ: Քսաներորդ դարի մարդկանց ճակատագրին ավելանում է նաեւ մեր ազգային ողբերգությունը, եւ մարդիկ ավելի են կոնկրետանում: Գիրքն ընդհանրապես ինձ շատ դուր եկավ, պատմվածքները գրված են առանց ճիգի, հայկական համ ու հոտով, բարբառի վարպետ օգտագործումով:

Դուք գրել եք պատմվածքներ, որոնք կարող են զարդերը կազմել ամեն մի ազգային գրականության: Չնայած համեմատություններ չեմ սիրում, կարդալով ձեր «Երեք օրակարգ»-ը հիշեցի Չարենցի «Երկիր Նաիրի»-ն եւ Բակունցի «Կյորես»-ը:

«Երեք օրակարգ»-ը առանց զեղչ ու զիջումի կանգնած է մեր գրականության գլուխգործոցների կողքին:

Տասնամյակներ առաջ իրենց բնօրրանից կտրված մարդիկ դեռ ապրում են այդ բնօրրանով եւ դեռ հող են կիսում: Աշխարհից կտրված խեղճեր: Հեղինակի թեթեւ ժպիտի մեջ ես տեսնում եմ այդ մարդկանց ճակատագրի համար ճմլվող սրտի ողբերգությունը:

Այս պատմվածքը լիովին ապահովում է հեղինակի անմահությունը, եւ անհնար է, որ երբեւէ մեր գրականությունը չհպարտանա նրանով:

Բարոյականության պատրիարքի անզուգական կերպար է բեռնակիր Օհանը համանուն պատմվածքում:

Կան ուրիշ դասական պատմվածքներ էլ: Ավաղ, ժամանակ չունեմ նրանց մասին խոսելու:

Կգրեմ հանգամանորեն, առ այժմ համբուրում եմ արվեստագետի վաստակած ճակատդ»[8]:

Ձեր՝ Համո Սահյան

22.5.74թ. Բեյրութ

Սահյանի նամակը հրապարակելով «Սփիւռք»-ում՝ Սիմոնյանն անչափ խորիմաստ ու հուզիչ պատասխան խոսք է գրում՝ տողատակում դարձյալ ակնարկելով «շան պատմության» դառնաղի իրողությունը, որ նաեւ իր ստեղծագործական ճանապարհին էր վիճակված.

«Սիրելի՛ Սահեան,

Շան պատմութենէդ ետք՝ այս գիրը: Եղաւ՝ երկու:

Բայց ինչու՞ այս գիրդ, սիրելի՛ Սահեան, այն ալ՝ մեկնումիդ առաւոտը: Ինչու՞ այս բացականչութիւնը. «Իսկապէս, ինչպէս է եղել, որ եղել է»:

Ես ալ քեզի պէս չեմ գիտեր թէ «ինչպէ՛ս է եղել, որ եղել է»:

Բայց՝ «եղե՛լ է»: Փաստ է: Կ’երեւի թէ կ’ըլլայ եւ եղած են նման բաներ:

Երկուքս ալ բացատրութիւն չունինք, ունենալով հանդերձ:

Թերեւս միակ բացատրութիւնը կրնայ տալ քու «շան պատմութիւն»-դ, զոր պատմեցիր երեկոյ մը՝ միտքդ երկար չարչրկելէ ետք, կամ աւելի ճիշտը՝ մտքիդ չարչրկումը մեղմելու համար:

Բոլոր շուները, նո՛յն տիպի, նո՛յն հասակի, չենհանդուրժեր ներկայութիւնը, գոյութիւնը իրենցմէ տարբր շան մը, գեղեցիկ ու մեծ շան մը, կա՛մ պէտք է ըլլան իրենց նման, կա՛մ պէտք է յօշոտուին իրենցմէ տարբեր եղողները:

Միջակութեան ստեղծած ու պարտադրած դժխեմ օրէնքն է:

Շուները կը յօշոտեն իրենցմէ տարբեր եղողները, իսկ գրականութեան միջակութիւնները՝ ԼՌՈՒԹԵԱՄԲ կը շրջապատէն տաղանդաւորները:

«Իսկապէս, ինչպէ՜ս է եղել, որ եղել է»…

Բայց ես երջանիկ եմ եղածին համար: Երջանի՛կ եմ, որ տարբեր եմ լռութեան դարբիններէն (այս ափերու գրական թերթեր, գրականագէտներ, գրողներ):

Ու հիմա կը փորձես փշրել այդ լռութիւնը, այսինքն միջակութեանց վոհմակին կաղկանձը լռեցնել:

Պիտի լռե՞ն: Միջակութիւնները զինակցիլ գիտեն, տաղանդաւորները՝ ոչ: Այս վկայութեամբդ, պիտի հակադրուիս բանգէ՜տ «բազմութեան» մը դեմ, պիտի անջատուիս անոնցմէ եւ ուղիղի կենաս Օշականի կողքին, որ 1947 թուին նո՛յնը վկայեց առաջին պատմուածքներուս առթիւ: Օշականեէն մինչեւ Համոյ Սահեան կամուրջ մը կը մղուի, որուն տակէն թող հոսին «լռութեան ձայները»…

Մէկը սակայն իր հոգիին մէջ քեզ բարձր պիտի դասէ:

Այդ «մէկը», գիտցիր, այս պարագային ես չեմ, այլ գալիքն է, ապագան:

Դուն մեծցար՝ գալիքի մէջ:

Սիրելի՛ Համոյ, դուն «մի քիչ մարդ» չես, ինչպէս յաճախ կը յիշեցնես քերթուածներուդ մէջ, այլ լիակատար, արժանաւոր ու արժանավայել մարդ, որովհետեւ գիտես վկայել խիղճովդ եւ ծառայել միջակութեանց դեմ:

Երախտապարտ եմ քեզի, որովհետեւ գիրդ զիս մղեց վերադառնալ ստեղծագործութիւններուս, որոնցմէ ընդհատուած էի:

Կը սպասեմ խոստումիդ:

«Հոգուս պարտքն եմ համարում մոտ ժամանակներս ժամանակ գտնել եւ հանգամանորեն գրել Ձեր գրքի մասին, ցույց տալ այն նորը, որ եզակիորեն Ձերն է…»:

Մեր ժողովուրդի փոքրիկները շատ փոքր են, եւ մեծերը՝ շատ մեծ:

Համբոյրով՝

ՍԻՄՈՆ ՍԻՄՈՆԵԱՆ

Ցավոք, Համո Սահյանն այլեւս չանդրադարձավ Սիմոնյանի ստեղծագործությանը: Ամեն դեպքում մեզ որեւէ անդրադարձ մինչեւ այսօր հայտնի չէ: Բացառված չէ, որ նրանց նամակագրությունը շարունակվել է, եւ Սիմոնյանի արխիվում պահպանված նյութեր լինեն: Անշուշտ, դրանք կամբողջացնեն այս  գեղեցիկ ու նորահայտ գրական բարեկամության պատմությունը: Ցավոք, այդ տարիներին խորհրդային գաղափարախոսության կրողները մեծապես խոչընդոտում էին «Սփիւռք»-ի ազատախոհ խմբագրի եւ հայրենի գրական միջավայրի հետ առողջ ու լիարյուն շփմանը: Անկախ քաղաքական հալածանքներից, «գրական միջակապետության»(Հակոբ Օշական) հաղթարշավից՝ Սիմոնյանը միշտ մնաց հայրենիքի ու իր գրչակից ընկերների կողքին: 

«Ես քու զաւակդ եմ հարազատ՝ ինծի ապտակ զարնես թէ ծափ, վասնզի ափսո՜ս, շա՜տ ափսո՜ս, նոյնն են քու ծափդ ու ապտակդ: Երեսուն տարի, մինչեւ երէկ, ինծի ապտակ զարկիր մէկ ափովդ, երբ ես Ղարաբաղ ու Նախիջեւան պահանջեցի, Արեւմտեան Հայաստան, Վան ու Մուշ պահանջեցի, իսկ հիմա երկու ափերովդ ծափ կը զարկես երբ ես զանոնք չեմ պահանջեր, եւ կ՚աղօթեմ առ Տէր, որ առ այժմ եղածը պահէ: Ապտակէդ, ես վրջեցի իմ հօրս ձիուն պէս, իսկ հիմա կուց-կուց արիւն կու լամ, երբ ծափ կը զարնես ինծի, այնքա՜ն ուժգին ու բուռն: 

Ծափդ ու ապտակդ երանի՜ թէ տարբեր, շա՛տ տարբեր ըլլային: 

Բայց դարձեալ, միշտ ու յաւիտեանս յաւիտենից, յարգա՛նք քեզ, հայ ժողովուրդ»(Սիմոն Սիմոնյան):

ԹԵՀՄԻՆԱ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ

 -----------------------------------------------

 [1] «Սփիւռք», 28 ապրիլի, 1974թ., թիվ 18,էջ 1: