Մեզ հայտնի է իրանական ժողովուրդների նախաիսլամական կրոնի՝ զրադաշտականության «սուրբ» գիրքը՝ Ավեստան:

Այն ստեղծվել է մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի 1-ին կեսին՝ բանավոր ձեւով, հետագայում զգալի չափով վերափոխվել, լրացվել ու գրի է առնվել հին իրանական մի լեզվով, որ պայմանականորեն անվանվում է ավեստայի լեզու:

Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների ժամանակ (մ.թ.ա. 334-331) Ավեստան ոչնչացվել է:

Սասանյանների օրոք (III-VII դարեր) բանավոր ավանդությունների հիման վրա կազմվեց եւ օրինականացվեց Ավեստայի պահլավերեն (միջին պարսկերեն) տեքստը:

Ըստ Ավեստայի՝ զրադաշտականության հիմնադիրը համարվում է Զրադաշտը, Ավեստայի լեզվով՝ Զարատուշթրան:

Ընդունված տեսակետով՝ Զրադաշտն ապրել է մոտ մ.թ.ա. 630-553 թթ.:

Նրա ծննդավայրի հետ կապված տարբեր վարկածներ են եղել ու կան:

Նախկինում եւ հատկապես ներկայումս շրջանառվում է տեսակետ, որ Զրադաշտի ծննդավայրը Սյունիքն է, ավելի ստույգ՝ Որոտան գետի հովիտը, Որոտան գետի ջրով սնվող երկիրը…

Այդ մասին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում Հովիկ Ներսիսյանի հեղինակած «Հայագիտական ուսումնասիրություններ» գիրքը (Երեւան, 2011):

Գրքում բազմիցս անդրադարձ է կատարվում այդ տեսակետին եւ դրան առնչվող հարցերին:

Ու ինչպես է հիմնավորում գրքի հեղինակը, որ Որոտան գետի անունն արծարծվում է Ավեստայում:

Բազմաթիվ պարզաբանումներից մեկը (էջ 440-441)՝ «Վանգուհի-Դաիթա բառը ստուգաբանել ենք հետեւյալ կերպ. Վանգուհի-Դաիթան բարդ բառ է՝ կազմված՝ 1-ին՝ վանգ-ուհի, պահլավերեն վանգ, հայերեն վանկ եւ պարսկերեն բանգ. բղավոց, գոռում, գոչյուն մեկնաբանությամբ, եւ 2-րդ՝ դաիթա, պահլավերեն դաիթիկ եւ դաթ, պարսկերեն դադ, գազան, վայրի կենդանի մեկնաբանությամբ: Այսպիսով, այդ բարդ բառ անունը նշանակում է՝ վայրագ, գազանային գոռում, գոչում ունեցող գետ: Հայերենում նման վայրի գազանային գոռոցը որոտ է կոչվում եւ, հետեւապես, այդ գետը, որ այդպես որոտալի ձայնով է հոսում՝ հայերենում պետք է կոչվի որոտան, եւ տեսնում ենք, թե ինչպես Հայաստանի Զանգեզուրի Բարգուշատ լեռներից սնվող Բարգուշատ գետը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ Որոտան:

Այսպիսով, այն ավեստագետները, որոնք հայկական Արաքս գետն են նշում որպես Վանգուհի-Դաիթա, շփոթանքի մեջ են, քանզի բացի վերոնշյալ փաստարկման, մեր ձեռքի տակ եւս ունենք այդ գետի հարեւան տարածքում գտնվող տեղանունների ցանկ, որոնք ամրապնդում են նշված գետի տեղադրումը»:

Ըստ Ավեստայի՝ Վանգուհի-Դաիթան (Որոտանը) բարի գետ է:

Դրա համար է, որ Արարիչ Ահուրա Մազդան հենց Որոտանի գետափին է գումարել աստվածների (անվանի մահկանացուների) ժողով, երբ պետք էր պատրաստվել սպասվող սառցադաշտային ժամանակներին:

Եվ այդ կապակցությամբ Արարիչ Աստվածը Որոտանի գետափին սառցակալումից փրկվելու գործընթաց է սկսում:

Վերոնշյալ գրքի հեղինակն այնուհետեւ նշում է՝ «…Համաձայն…ավեստայական ասույթի՝ մարդկությունը, իմա՝ Ինդո-Իրանական ցեղերը, ներկա Հայաստանից (Որոտանի հովտից ) են չվել հարավ եւ ըստ պահլավական կրոնական գրականության ու ավեստայական ասույթների՝ Զրադաշտը…Վանգուհի-Դաիթա (Որոտան) գետի ջրով սնվող երկրում է ծնվել» (էջ 498):

Եվ այդ պատճառով՝ թե՛ երկրամասը, թե՛ գետը սուրբ են:

Հ.Գ.

Ասում են՝ Ամենայն հայոց գուսան Աշոտը ծանոթ է եղել Ավեստային եւ Որոտան գետի ու մեր երկրամասի՝ հին աստվածներին ունեցած առնչություններին:

Նաեւ դրա արդյունքում է, ինչպես եւ Քրիստոնեության տարածման գործում Սյունքի ունեցած կարեւոր դերը հաշվի առնելով, ծնվել չքնաղ ու այլեւս թեւավոր խոսքը՝ «…Սյունյաց հողը անարատ է/ Չարի սերմը բուն չի դնի, անարմատ է…»:

 

Սամվել Ալեքսանյան