Սյունիքի մարզի սրբավայրեր կատարվող ուխտագնացության ընթացքում բախվեցինք մի իրողության, ինչը նախապես պատկերացնել չէինք կարող:

Նկատի ունենք հեթանոսական պաշտամունքային վայրերը, ծեսերը, որոնց մի մասը պահպանվում է նախնական տեսքով կամ նախնական անվամբ, իսկ մի մասի վրա էլ խարսխվել են քրիստոնեական բազմաթիվ ծեսեր, արարողություններ, տոներ:

Ավանդական կրոնագիտությունը հեթանոսությունը նույնացնում է բազմաստվածության հետ:

Հայ կրոնագիտության մեջ ընդունված է հեթանոսությունն անվանել նախաքրիստոնեական կրոն:

Հայոց դիցարանում առաջնակարգ դիրքը պատկանում էր Արամազդ մարդակերպ Աստծուն, ով հայկական դիցարանի գերագույն աստվածն էր, աստվածների աստվածը…

Արամազդը համարվում էր նաեւ ժամանակի որդին, երկնքի ու երկրի աստվածը, երկրին բերրիություն եւ պարարտություն շնորհողը:

Ի դեպ, Արամազդը համապատասխանում է պարսկական Ահուրամազդային, հռոմեական Յուպիտերին, հունական Զեւսին, հնդկական Ինդիրային:

Արամազդին կոչում էին իմաստուն, մեծն, հզոր, ամենազոր…

***

Վաղուց էր մեզ հետաքրքրում ոչ սովորական մի հարց. ինչո՞ւ Մեծ Հայքի ամբողջ տարածքում Արամազդի անունով միակ լեռնագագաթը գտնվում է հենց Սյունիքում (Որոտան կիրճի հարավային կողմում):

Տեղյակ ենք՝ Արամազդի անվամբ մեհյան կա Արեւմտյան Հայաստանի Դարանաղյաց գավառում, բայց լեռնագագաթ, լեռնանցք, գետակ՝ միայն Սյունիքում եւ իրար կողքի:

Այդ ուղղությամբ որոնումներ կատարելիս բախվեցինք մեկ այլ հետաքրքիր իրողության՝ Որոտանի կիրճի, Որոտանի հովտի հետ կապ է ունեցել ոչ միայն Արամազդը:

Պարզվում է, ըստ Ավեստայի, զրադաշտական կրոնի հիմնադիր Զրադաշտը՝ առասպելական այդ անձը եւս, կապ ունի Որոտանի հովտի հետ:

Այդ առիթով վերջերս հրապարակեցինք հոդված՝ «Իսկապե՞ս Զրադաշտի ծննդավայրը Սյունիքն է, ավելի ստույգ՝ Որոտանի հովիտը»:

Այդ հրապարակման մեջ նշել ենք նաեւ, որ Արարիչ Ահուրա Մազդան հենց Որոտանի գետափին է գումարել աստվածների (անվանի մահկանացուների) ժողով, երբ պետք էր պատրաստվել սպասվող սառցադաշտային ժամանակներին:

Բայց այդ ամենը, ի վերջո, պատասխան չի տալիս հարցին, թե ինչո՞ւ հենց Սյունիքում են գտնվում Հայկական դիցարանի գերագույն աստված, աստվածների արարիչ Արամազդի անունը կրող լեռնագագաթը, լեռնանցքը, գետակը…

***

Մի քանի տեղեկություն Արամազդ լեռնագագաթի մասին:

Արամազդը գիտական գրականության մեջ շրջանառվում է նաեւ այլ անուններով՝ Արմազ, Արմազդ, Գազբել, Գազբույլ, Գազբույլք, Գյազբել…

Դա լեռնագագաթ է Փոքր Կովկասի լեռնահամակարգում, Բարգուշատի լեռնաշղթայում, վերջինիս ամենաբարձր գագաթն է, ունի 3392 մ բարձրություն:

Լանջերը զառիթափ են՝ ծածկված ալպյան բուսականությամբ, բարձրադիր մասերը լերկ են՝ բռնված քարացրոններով:

Ղեւոնդ Ալիշանը Արամազդը նույնացնում է Կամբիլ լեռան հետ, որը ճիշտ չէ:

Լեռնագագաթի արեւմտյան հատվածում է Արամազդի լեռնանցքը՝ Ողջի գետի հովիտը Գորիսի տարածաշրջանի հետ կապող ամենակարճ ճանապարհը:

Արամազդ լեռան հարավային լանջերից է սկիզբ առնում Արամազդ գետակը եւ ձախ կողմից միանում Գեղի գետին (Արամազդ գետակի երկարությունը 12 կմ է):

***

Մեր արշավախումբն Արամազդ լեռնագագաթ բարձրացավ 2019 թ. օգոստոսի 4-ին:

Մեզ ուղեկցում էր Սվարանց գյուղի վարչական ղեկավար Արթուր Մարգարյանի որդին՝ Արա Մարգարյանը, ով սովորում է Երեւանի պետական համալսարանի աշխարհագրության եւ երկրաբանության ֆակուլտետի մագիստրատուրայի 2-րդ կուրսում:

Սվարանցից մինչեւ Սալ քար գնացինք Արթուր Մարգարյանի ամենագնացով:

Այնտեղից ճանապարհը շարունակեցինք Բույան եւ Ջեյրան ձիերով:

Գնացինք Սվարանցից Սիսիանի Շենաթաղ տանող դաշտային ճանապարհով, որն անցնում է Գյազբելի հյուսիսահայաց կողմով:

Սվարանց-Շենաթաղ ջրբաժանից թեքվեցինք դեպի ձախ (հարավ):

Մինչ այդ եղանք Սվարանցի ուրթերից մեկում՝ ծվարած Արամազդի հյուսիս-արեւմտյան լանջին:

Նախրապանները տեղում չէին, անասուններն արոտի էին հանել:

Ուրթի մերձակայքում մի սառնորակ աղբյուր կար՝ Գյազի աղբյուրը, որտեղ մի փոքր կանգ առանք եւ հանգստացանք, քանի որ պետք է հաղթահարեինք բարձունքը:

Աղբյուրի մոտ մեզ միացավ ուրթի շներից մեկը, որին երեխաները, արտաքին տեսքը նկատի ունենալով, Չալո անունը տվեցին:

Զարմանալի բարեկամություն ստեղծվեց մեր արշավախմբի եւ Չալոյի միջեւ. մինչեւ վերջ մեզ մենակ չթողեց:

Սվարանց-Շենաթաղ ջրբաժանից դեպի լեռնագագաթ՝ մոտ 500-600 մետր, համեմատաբար դյուրին էր բարձրանալ:

Ասում են, թե մի քանի տարի առաջ Սյունիքի մարզպետ Վահե Մաքսիմի Հակոբյանը փորձել է մեքենահարմար ճանապարհ բացել մինչեւ Արամազդի լեռնագագաթ՝ կարեւորելով այդ վայրերի նշանակությունը զբոսաշրջության համար, ինչպես եւ անզուգական արոտավայրերն արդյունավետորեն օգտագործելու նպատակով:

Դրանից հետո մեզ վիճակված էր բարձրանալ հազիվ նշմարվող արահետներով:

Վերընթացի ճանապարհին ստիպված էինք հաղթահարել մի քանի գագաթներ կամ բարձունքներ: Ամեն անգամ թվում էր, թե երեւացող բարձունքից հետո կհասնենք Արամազդի լեռնագագաթին, բայց…մեր առջեւ նորանոր բարձունքներ էին հառնում…

***

Ինչպես ասացինք՝ Բարգուշատի լեռնաշղթայի այդ ճյուղավորումը նաեւ Գյազբել է կոչվում:

Եվ մի ամբողջ օր մենք Գյազբելի փեշերին էինք:

Միայն այդ վայրերում լինելուց հետո կարելի է հասկանալ մեծն Համո Սահյանի հետեւյալ տողերի իմաստը.

«Այս տարի Գյազբելս չտեսա

Եվ չառա հոտը Գյազբելիս,

Գյազբելիս ամպերը չտեսա

Եվ չառա կարոտը Գյազբելիս,

Կենսագի՛ր, թե միտքս կռահես,

Այս տարին իմ կյանքից կհանես»:

Առհասարակ Գյազբելը Համո Սահյանի ներշնչանքի հիմնական աղբյուրներից է եւ նրա ստեղծագործություններում ամենաշատ երեւացող տեղանուններից մեկը:

Գյազբելի բանաստեղծականացումը Համո Սահյանի մոտ սկսել է դեռ ռազմաճակատում՝ «Ինձ Գյազբել սարի հովերն են կանչում», «Մուգ մանուշակներ Գյազբելասարի», «Գնամ մանկական սրինգս փնտրեմ»:

Հետագայում նրա բոլոր ժողովածուներում Գյազբելը հանդես է գալիս որպես մշտական «գործող անձ»:

Այնպես որ՝ որքան էլ դժվար էր արշավային այցը (ֆիզիկական իմաստով), մենք քանիցս հիշեցինք Համո Սահյանին եւ փորձեցինք Արամազդի փեշերին սահյանական պոեզիայից «ասմունքի փառատոն» անցկացնել…

***

Սվարանցի Սալ քարից ճանապարհ ընկնելուց չորս ժամ հետո հասանք լեռնագագաթ:

Ճանապարհին քանիցս համոզվեցինք, որ արշավի ենք ելել առանց պատշաճ նախապատրաստության. ամենից շատ ջրի կարիք էինք զգում, ձիերն էին հոգնել, բայց…

Կանաչավետ այդ տարածքները, իսկապես, բնության անկրկնելի տեսարաններ էին՝ ծածկված-պարուրված ալպիական փարթամ բուսականությամբ:

Արամազդը մեզ դիմավորում էր ամենատարբեր գույներով զգեստավորված: Նույնիսկ ձյան մի մեծ զանգված էր պահել մեզ համար՝ լեռնագագաթի հարավահայաց կողմում:

Մեր հիացմունքն ու զարմանքն ավելի խտացավ լեռնագագաթին:

3392 մ բարձրությունից երեւում էին Կապանի, Գորիսի, Սիսիանի գրեթե ամբողջ տարածքները:

Միանգամայն նոր տեսքով ու վեհությամբ մեր առջեւ բացվեց Սյունյաց աշխարհի ամենաբարձր գագաթը՝ Կապուտջուղը, որ այդ պահին սպիտակահեր էր, որն Արագածից հետո երկրորդ լեռնագագաթն է Հայաստանի Հանրապետությունում:

Արամազդի լեռնագագաթը երկճյուղ է:

Արեւմտյան ճյուղը, ըստ ավանդության, Քրիստոսի լույսը ճառագելուց հետո, շարունակել է մնալ սրբավայր-ուխտավայր՝ մեր նոր դավանանքին համապատասխան:

Դարերի փորձություններից հետո այդ ուխտավայրի սրբություններից որեւէ մասունք, ցավոք, չի պահպանվել:

Գագաթի արեւելյան ճյուղին երկաթյա խաչ է կանգնեցված:

Կանգնեցված է 2001-ից՝ Հայաստանի քաղավիացիայի «Արամազդ» լեռնային ակումբի կողմից՝ Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելու 1700-ամյակի կապակցությամբ:

Կարելի է ենթադրել նաեւ, որ երկաթյա խաչն Արամազդի գագաթ է հասցվել ուղղաթիռի օգնությամբ:

***

Մոտ մեկ ժամ Արամազդի գագաթին մնալուց հետո բռնեցինք վայրընթացի ճանապարհը, թեեւ չափազանց հոգնած էինք, մանավանդ որ լեռնագագաթ հասնելու վերջին հանգրվանում դժվար էր նաեւ ձիերի համար, ու ստիպված էինք բարձրանալ ոտքով՝ մեզ հետ տանելով նաեւ ձիերին:

Վայրընթացի ճանապարհին պարզ դարձավ, որ նոր խնդիր է ծագել՝ ձիերը չափազանց դժվարությամբ են իջնում. հարկավոր էր սանձը բռնած, քարացցունքները շրջանցելով (քարերի վրայով, բնականաբար, ձիերը չէին անցնում), կեռ ու մեռ ոլորաններ գտնելով իջնել:

Ձիերը հեծնել՝ անհնար էր ու վտանգավոր, մանավանդ որ նրանց սայթաքելու պատճառով երկու անգամ արդեն ցած էինք գլորվել:

Մարիամ եւ Սոֆի թոռնիկներիս օգնությունն այդ իրավիճակում անգնահատելի էր. ես եւ Արա Մարգարյանն անընդհատ ստանում էինք նրանց աջակցությունը:

Արեւի հզոր ճառագայթներն էլ ոչ պակաս էին մեզ ուժասպառ անում (ասում են, չէ՞, որ սարերում արեւը «կծող» եւ «խփող» է լինում):

Եվ մի պահ, չթաքցնենք, հուսահատ վիճակում էինք…

Սակայն… մեր աչքի առաջ Աղանձ գետակի միջին հոսանքում երեւացող ամպի մոլորված, ուշաթափված մի ծվեն-ծվիկ աստիճանաբար մեծացավ-մեծացավ, ահագնացավ եւ առաջացավ դեպի լեռնագագաթ՝ նվաճելով այն, որից հետո արշավելով դեպի Տատնա հովիտ:

Այնուհետեւ կատարվեց իսկական հրաշք՝ Արամազդի լանջին (մեզանից դեպի արեւելք)՝ երկնակամարում հայտնվեց ծիածան՝ կանաչ-կարմիր գույներով:

Եվ, որ հետաքրքիր էր, բազմագույն աղեղնային գոտու՝ ծիածանի մեջ, երեւաց մեր ստվերը:

Կատակեցինք՝ Արամազդն է մեզ ազդանշան ուղարկել, լավ է լինելու…

Այդ պահին զանգահարում է Սվարանցի վարչական ղեկավարը՝ Արթուր Մարգարյանը. որդին էր տեղյակ պահել, օգնության է գալիս, պարզապես պետք է ուժ հավաքել եւ հասնել Սվարանց-Շենաթաղ դաշտային ճանապարհ:

Արթուր Մարգարյանի ամենագնացը մեզ սպասում էր Գյազի աղբյուրի մոտ (ավելին չէր կարող բարձրանալ մեքենան):

Վայրընթացի ճանապարհն անցնելու համար եւս չորս ժամ պահանջվեց, ինչպես վերընթացին…

Գյազի աղբյուրում մենք բաժանվեցնք Չալոյից:

Մայրամուտը մոտ էր, իսկ մենք պետք է վերադառնայինք Սվարանց, ապա՝ Գորիս, ինչի պատճառով էլ չհասցրինք վայելել նախրապան Հովիկ Մղումյանի առաջարկած մածունը:

***

Ճամփորդության ընթացքում Արա Մարգարյանը մեզ տեղեկություններ էր հաղորդում գյուղի, ինչպես եւ մերձակայքի նշանավոր վայրերի մասին:

Դա էլ պատահական չէր. նրա մագիստրոսական թեզն է՝ «Սվարանցի երկաթի հանքավայրը», ու նաեւ դրանով պայմանավորված, որ մանրամասն տեղյակ է գյուղի հանդամասերին, մերձակա լեռնագագաթներին:

Գյուղի կենտրոնում է գտնվում եկեղեցին, որը, ըստ ներսում գտնվող մի խաչքարի, կառուցվել է ՌՃԺԴ թվականին (1655-ին):

Եկեղեցու անունն է՝ Սուրբ Հազարափրկիչ:

Եկեղեցին հիմնանորոգվել է 2009 թվականին՝ համագյուղացի Վրեժ Գալստյանի եւ Արթուր Առաքելյանի ջանքերով:

Սվարանցից արեւելք մի լեռ կա՝ Ցուրաբերդն է, որից ոչ մի հետք չի մնացել:

Այս բերդագյուղը 10-րդ դարում ապստամբեց Տաթեւի վանքի դեմ. քանդեցին վանքը եւ մեռոնը թափեցին:

Իսկ Տաթեւի հոգեւոր իշխանությունը Սյունյաց Սմբատ իշխանի օժանդակությամբ ավերեց-հողին հավասարեցրեց բերդագյուղը:

Ոմանք պնդում են, թե Ցուրաբերդը կամ Ցուրաքարը Սվարանց գյուղն է: Եվ իբր ապստամբությունը ճնշելուց հետո է վայրը ստացել ներկայիս անվանումը:

Գյուղի մերձակայքում կան հին գյուղատեղիների հետքեր՝ Տաշու, Աղանձ…

Արամազդի հյուսիսահայաց լանջերից են սկիզբ առնում արցունքի զուլալություն ունեցող Սվարանց եւ Աղանձ գետակները, որ միախառնվում են՝ կոչվելով Ճաղացի (Ջրաղացի) գետ, որն էլ միանում է Տաթեւից իջնող Գինեկանին, ու միասին՝ Տաթեւի հարանց անապատի հարավային թեւում միախառնվում Որոտանին:

Արամազդի արեւմտյան փեշերից է սկիզբ առնում Տատնա գետակը:

Շենաթաղ գյուղից մինչեւ լեռնագագաթ, որտեղից սկիզբ է առնում Տատնա գետը, Տատնա հովիտն է, որտեղ մեր արշավի օրը երեւում էին ոչխարի հոտեր, կովերի նախիրներ, նաեւ խոտհարքի ելած մարդիկ…

***

Մոտ չորս ամիս է անցել այդ օրվանից, բայց Արամազդ սուրբ լեռնագագաթ բարձրանալու, լեռնագագաթի խաչի պատվանդանին մոմ վառելու եւ առ Աստված աղոթք բարձրացնելու հեքիաթային պահերը չեն մոռացվում ու չեն մոռացվի:

Անմոռանալի է նաեւ Արա Մարգարյան՝ իսկապես քաջ երիտասարդի, հրաշալի մարդու պահվածքը. այնտեղ, որտեղ դժվար էր ձիերի համար, ինքն անցնում էր զարմանալի թեթեւությամբ:

Ուշագրավ էր նաեւ նրա երգեցիկ ձայնը, երգում էր Ամենայն հայոց գուսան Աշոտի «Հով սարեր, մով սարեր»-ը, «Սյունյաց սարեր»-ը…

Հիմա սպասում ենք նրա հարսանիքին, խոստացել եմ անպայման մասնակցել:

Նաեւ ծրագրել ենք կրկին բարձրանալ Արամազդ սուրբ լեռան գագաթ…

Սամվել Ալեքսանյան