Արտառոց այս երեւույթի մասին եւս մեկ անգամ լսեցինք Իշխանասարում` գյուղացիների հետ օգոստոսի 25-ի հանդիպման ընթացքում: Իսկ սյունիքյան գյուղերում տեղի ունեցող գործընթացներին ՀՀ գյուղնախարարության եւ անձամբ գյուղնախարար Սերգո Կարապետյանի (ով օգոստոսի 16-ին ժամանել էր մարզ` հավանաբար «Հայլուրի» համար նկարահանվելու նպատակով) անտեղյակությունն այլեւս ոչ ոքի չի զարմացնում: Սիսիանի տարածաշրջանի այդ գյուղի մասին է զրույցը համայնքի ղեկավար Արարատ Պետրոսյանի հետ:

– Պարո՛ն Պետրոսյան, «Սյունյաց երկիրն» առաջին անգամ է ներկայացնում Իշխանասարը, ուստի եւ կուզենայինք, նախեւառաջ, համառոտ տեղեկություններ ստանալ գյուղի տեղանքի եւ անցյալի մասին:

– Շատ քիչ բան պիտի ասեմ, այն էլ` ըստ Շչորս Դավթյանի «Սիսիանի բնակավայրերի պատմությունը» գրքի: Գյուղը գտնվում է Սիսիան քաղաքից 7կմ հյուսիս, Գորիս-Երեւան ավտոմայրուղուց 1.5կմ աջ: Նախկինում կոչվել է Կզըլջուղ, ուր ապրում էին սուննի թուրքեր: 1989թ. այստեղ են եկել մոտ 100 փախստական, ինչպես նաեւ շրջակա գյուղերից հայ ընտանիքներ: Որեւէ հնագիտական արժեք ներկայացնող շինություն կամ վայր գյուղում չի պահպանվել: Սակայն գյուղից 20կմ հյուսիս գտնվում է Ուղտասարը, որտեղ, ծովի մակերեւույթից 3300մ բարձրության վրա, գտնվում է նախնադարյան Հայաստանի մասին վկայող ամենաուշագրավ հուշարձանը` ժայռապատկերների բնական թանգարանը:

– Մի քանի խոսք էլ, խնդրեմ, Ձեր մասին, քանի որ մեկ տարի առաջ եք գյուղապետ ընտրվել, եւ քչերն են Ձեզ ճանաչում շրջանում ու մարզում:

– Ծնվել եմ 1967թ. Բռնակոթում, ավարտել տեղի միջնակարգը, այնուհետեւ ուսումս շարունակել Սիսիանի պրոֆտեխուսումնարանում: 1987-89թթ. ծառայել եմ խորհրդային բանակում: Ամուսնացած եմ, ունեմ չորս երեխա` երեք որդի եւ դուստր: 1992թ. բնակության եմ տեղափոխվել Իշխանասար, որտեղ եւ տարբեր աշխատանքներ կատարել: 2012թ. ընտրվել եմ համայնքի ղեկավար:

– Փաստորեն մեկ տարի է, ինչ ղեկավարում եք Իշխանասար համայնքը: Հասցրե՞լ եք հունի մեջ մտնել, չէ՞ որ նախկինում ղեկավար աշխատանք չեք կատարել:

– Բավականին լուրջ ընտրապայքարի արդյունքում գյուղապետ ընտրվեցի. 130 ընտրողից 72-ը քվեարկեց իմ օգտին: Նաեւ այդ հանգամանքն է ինձ պարտավորեցնում, որ լավագույնս ծառայեմ համայնքին: Իհարկե, հարմարվել եմ նոր կարգավիճակիս, բայց ցանկացած համայնքի ղեկավար, կարծում եմ, իր աշխատանքի ամբողջ ընթացքում պետք է սովորի…

– Ընտրության ժամանակ կուսակցական չէիք, իսկ հիմա ՀՀԿ անդամ եք: Ինչո՞ւ:

– Այո, այդպես է: Դա էլ ինքնանպատակ չէ: Ուզում եմ հանրապետությունում իշխող կուսակցության հեղինակությունն ու հնարավորություններն առավելագույնս օգտագործել մեր գյուղի հիմնահարցերից գոնե մի մասի լուծման համար: Իշխանասարում պրոբլեմները շատ են, եւ դրանք հենց այնպես` սոսկ գյուղապետի նախաձեռնությամբ ու ջանքով, հնարավոր չէ լուծել: Դե, իհարկե, ինձ հոգեհարազատ է նաեւ այդ կուսակցության գաղափարախոսությունը, այլապես չէի անդամագրվի ՀՀԿ-ին:

– Հասկանում ենք` վատ ժառանգություն եք ստացել նախկին գյուղապետից: Նախկին գյուղապետն էլ, որքանով տեղյակ ենք, գյուղի մերձակա եւ բերքատու հողերը հասցրել է վերցնել (երկար տարիների համար վարձակալության պայմանագրեր կնքելով աննշան վարձավճարով), կարողացել է գյուղապետարանի շենք «հորինել» եւ վաճառել համայնքին: Այդ ժամանակ, որքանով տեղյակ ենք, Ուղտասարի Ալան լճից դեպի գյուղի հարուստ արոտավայրեր ձգվող (խորհրդային տարիներին կառուցված) խողովակաշարն է անհետացել, իսկ վարձակալությամբ տրված վարելահողերը վերահաշվարկելիս մոտ 30հա նոր վարելահող է ի հայտ եկել… Ի՞նչ հարաբերության մեջ եք նախորդ գյուղապետի հետ:

– Չէի ասի, որ լավ հարաբերություններ են մեր մեջ իշխում, բայց այդքան էլ լարված չեն, ես ձգտում եմ, որ գյուղում համերաշխություն տիրի:

– Այստեղ գալուց առաջ իմացանք, որ սկզբնական շրջանում` 1989-90թթ., Իշխանասար են տեղափոխվել (բնակվելու համար) մոտ 100 գաղթական, բայց նրանցից երեք-չորս ընտանիք է մնացել գյուղում:

– Այդպես է, նրանք հիմնականում Ադրբեջանի քաղաքներից էին եկել, քաղաքային կյանքին սովոր մարդիկ էին, եւ, բնականաբար, չէին կարող համակերպվել գյուղական կենցաղին:

– Հիմա որքա՞ն է համայնքի բնակչությունը:

– 70 ընտանիք, 308 բնակիչ: Հիմնականում Անգեղակոթից, Բռնակոթից, Ձորերից եկած բնակիչներ են: Կարելի է ասել` բոլորը հարմարվել են գյուղին, Իշխանասարն իրենց գյուղն են համարում, շատերն էլ արդեն բարեկամական, խնամիական կապերով շաղկապված են:

– Ուրիշ ի՞նչ ենթակառույցներ կան գյուղում:

– Գործում է միջնակարգ դպրոց, որտեղ այս ուստարում կսովորի 20 երեխա, որից երկուսը` առաջին դասարանում: Ունենք դպրոցական հարմար շենք. կառուցվել է միջազգային ծրագրերի եւ Հայաստանի սոցիալական ներդրումների հիմնադրամի միջոցներով: Մանկավարժական կադրերը Սիսիանից են, բացառությամբ մեկի: Բոլորն էլ բարձրագույն կրթությամբ են: Ունենք նախակրթական տարիքի 35 երեխա, սակայն չունենք մանկապարտեզ, չունենք մշակույթի տուն: Սուրեն Խաչատրյանը խոստացել էր լուծել ե՛ւ մանկապարտեզի, ե՛ւ մշակույթի տան խնդիրը, բայց… Տեսնենք` նոր մարզպետը կգնա՞ այդ խնդիրների լուծման ճանապարհով:շ

– Գյուղի մեկ-երկու հիմնախնդրի մասին արդեն ասացիք, ուրիշ ի՞նչ մտահոգություններ ունի համայնքը:

– Գլխավոր խնդիրներից մեկն էլ տրանսպորտն է, իսկ ավելի ճիշտ` վերջինիս բացակայությունը: Ինչպես ասացի` դպրոցի ուսուցիչները Սիսիանից են գալիս, ունենք Սիսիանի ավագ դպրոցում սովորող հինգ-վեց աշակերտ, որոնց ամեն օր պետք է տեղափոխել: Հարցը շատ բարդ է, որովհետեւ Իշխանասարի ճանապարհը վատ վիճակում է հայտնվում ձմռանը, եւ վարորդները չեն ցանկանում հանձն առնել այդ գործը: Հաջորդ խնդիրը հետեւյալն է. ունենք ընտիր արոտավայրեր, գյուղացիները հիմնականում զբաղվում են անասնապահությամբ, բայց արոտավայրերում ջուր չունենք, իսկ եթե ջուր լինի` մեր ունեցածը կկրկնապատկվի: Առավոտյան անասունը գյուղում ջուր է խմում, բարձրանում արոտավայր, որտեղ ոչ մի տեղ աղբյուր չկա: Խորհրդային տարիներին Ուղտասարի լճից խողովակներով ինքնահոս ջուր էր գալիս: Հիմա չկա. խողովակները գողացել են:

– Պարո՛ն գյուղապետ, որքանով հիշում ենք, գյուղնախարարն արոտների ջրարբիացման մի ծրագիր էր հռչակել, որ Գոռհայքից պետք է սկիզբ առներ եւ ձգվեր մի քանի կիլոմետր: Կարծեք Ձեր գյուղն էլ ընդգրկված էր այդ ծրագրում: Ճի՞շտ է մեր տեղեկությունը:

– Չգիտեմ, բայց մեր ոռոգման առուն` տասնամյակներ շարունակ Սպանդարյանի ջրանցքից ձգվող եւ հիմա չգործող, կարծեք, ցանկանում են վերականգնել: Ուրիշ ծրագրերի մասին տեղեկություն չունեմ: Ոռոգման նշված առուն վերագործարկվելու դեպքում գյուղի վիճակն էականորեն կբարելավվի:

– Իսկ գյուղում, առհասարակ, այս պահի դրությամբ պետական կամ միջազգային կազմակերպությունների կողմից որեւէ ծրագիր իրականացվու՞մ է:

– Այս պահի դրությամբ իրականացվող ծրագրեր չկան, բայց մենք մի քանի ծրագիր ունենք ներկայացրած ե՛ւ միջազգային կազմակերպություններին, ե՛ւ մարզպետարանին, որոնց ճակատագիրը, կարելի է ասել, անորոշ է դեռեւս:

– Անցնենք հողօգտագործման ոլորտ. ընդհանրապես ինչքա՞ն է գյուղի վարչական տարածքը:

– 3591 հա գյուղատնտեսական նշանակության հողեր ունենք: Այդ թվում` 746հա վարելահող, որից 180-200-ը համարյա չի մշակվում` տեղանքի անհարմարության պատճառով: 1681հա պետական սեփականության հողեր են (արոտ), որոնք ջրի բացակայության պատճառով անօգտագործելի են: Պարզ է, որ անասնապահությամբ զբաղվող ֆերմերները չեն ցանկանա այդ արոտավայրերը վարձակալել:

– Հիմա բերքահավաքի բուռն շրջան է: Ինչպե՞ս կբնութագրեք այդ գործընթացը:

– Մեր հողերը բերրի են` հեկտարից 40 ցենտներ այս տարի ցորենի բերք ենք ստանում, 30-35 ցենտներ` գարի: Գյուղացին գոհ է ստացվող բերքից:

– Իսկ գյուղտեխնիկա՞ն, ի՞նչ ունեք-չունեք:

– Ոչինչ չունենք: Մի քիչ դժվարությամբ, բայց դրսից` Սիսիանից, Շաքեից ենք բերում:

– Ճի՞շտ են ասում, որ այս տարի գյուղատնտեսական աշխատանքների գները բավականին բարձրացել են:

– Այո՛, օրինակ` հունձն անցյալ տարվա համեմատ թանկացել է երկու հազար դրամով` 12 հազար է հիմա, վարն անցյալ տարվա նման 10 հազար է, ցանքսը` 5 հազար է դարձել: Փաստորեն տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական աշխատանքների գների էական բարձրացում:

– Իսկ դրա արդյունքում կա՞ հացահատիկային մշակաբույսերի գնի փոփոխություն անցյալ տարվա համեմատ:

– Չեմ հիշում, թե անցյալ տարի որքան էր, բայց այս տարի ցորենի կիլոգրամը 135 դրամ է եւ, կարծեք, անցյալ տարվանից էժան է: Գարին` 130-134 դրամի սահմաններում է, եւ դժվար է վաճառվում առայժմ, կամ գրեթե չի վաճառվում:

– Ինչու՞ վար ու ցանքսից սկսած գյուղատնտեսական բոլոր աշխատանքների գները բարձրացան, բայց գյուղմթերքների գները` իջան: Ո՞րն է այդ անկանոնության գաղտնիքը:

– Եթե սպառում չկա, ինչպե՞ս կարող է բարձրանալ գյուղմթերքների գինը: Դուք ինձնից լավ պիտի իմանաք, որ այսօր օգտագործվում է տասը տարի առաջ պահանջված ցորենի 50%-ը. բնակչությունն է պակասել: Մյուս կողմից` տեղական արտադրողը չի խրախուսվում, երբեմն դրսից ցորեն ներկրելն ավելի շահութաբեր է, քան այստեղ արտադրելը: Կամ` չե՞ք տեսնում, որ միջնորդ (առեւտուր անող, մթերող) մարդիկ ու կազմակերպություններն ավելի շատ շահույթ են ստանում կոնկրետ գյուղմթերքից, քան այդ գյուղմթերքն արտադրող գյուղացին:

– Ի՞նչ կասեք աշնանացան մշակաբույսերի սերմերի մասին:

– Աշնանացանի սերմերը դեռ չենք ստացել, եւ առայժմ չեմ կարող ոչինչ ասել: Մի բան է ակնհայտ` ամեն ինչ կախված է սերմի որակից: Պարզապես պետք է օգնենք, որ ամեն մի ընտանիք կարողանա նորմալ սերմ ձեռք բերել:

– Տեղափոխվենք անասնապահության ոլորտ` մոտավորապես ինչքա՞ն խոշոր եւ մանր եղջերավոր անասուն ունեք:

– Խոշոր եղջերավոր` 300-350, մանր` 500: Կաթը 130 դրամով ընդունում է «Աշտարակ կաթ» ընկերությունը: Օրը մեկ անգամ գալիս են եւ ընդունում: Ճիշտն ասած հանձնողները զուտ կանխիկ գումարի համար են մթերում, թե չէ այդ ընկերությունը ճիշտ չի աշխատում, իր ուզածն է թելադրում, յուղայնության տոկոսն ինչպես ուզում, այնպես էլ գրում է: Արդյունքում գյուղացին խաբվում է: Բայց կան նաեւ գյուղացիներ, որ իրենք են մշակում կաթը, ինչն ավելի շահավետ է: Վերջին մեկ-երկու տարում դժվարացել է խոզի, ոչխարի, տավարի մսի իրացումը: Իսկ ոչխարի բրդի իրացման հարցը վերջին 10-15 տարում միշտ էլ պրոբլեմ է եղել: Ինձ զարմացրեց մարզ այցելած գյուղնախարարի հայտարարությունը, թե անասունների գլխաքանակն ավելացել է. իհարկե, պիտի ավելանա, չէ՞ որ իրացում չկա:

– Ի՞նչ պատմամշակութային վայրեր կան Իշխանասարի տարածքում:

– Հատուկ պահպանվող գոտիներ ունենք: Պատմական հնավայրն Ուղտասարն է, որ նախկինում մտնում էր մեր տարածքի մեջ, իսկ հիմա` Շաքեի: Բայց դյուրին է Ուղտասար գնալ մեր գյուղով, քանի որ հիմնական ճանապարն այստեղով է:

– Իսկ դուք չե՞ք մտածել զբոսաշրջության զարգացման մասին` նկատի ունենալով, որ բացառիկ այդ հնավայրը` Ուղտասարը, Ձեր գյուղի մերձակայքում է:

– Ճիշտն ասած գյուղն այս պահին այնքան խնդիրներ ունի, որ զբոսաշրջության մասին մտածելու ժամանակ եւ տրամադրություն չկա: Միգուցե հետագայում մտածենք:

– Պարո՛ն գյուղապետ, կարողանու՞մ եք ժողովրդից հողի հարկ եւ գույքահարկ հավաքել ու ապահովել համայնքային բյուջեի սեփական մուտքերը: Եվ ինչքա՞ն են բյուջեի սեփական եկամուտները:

– Ընթացիկ տարում բյուջեի սեփական եկամուտները, ըստ սահմանվածի, պետք է լինի 6,5 մլն դրամ, որի 47 տոկոսն ենք առայժմ հավաքել: Երրորդ եռամսյակը դժվար ժամանակահատված է, բայց մինչեւ տարվա վերջ հաստատ այդ գումարները կհավաքենք: Եթե հաշվի առնենք, որ գյուղացին դեռեւս չի կարողացել ոչ մի տեսակի մթերք ու բերք վաճառել, ապա դա լավ ցուցանիշ է: Անցյալ տարին փակել ենք 101 տոկոսով: Պետությունը 2,5 մլն դրամ դոտացիա է տալիս: Տեղական բյուջեով, առհասարակ, հիմնականում աշխատավարձ ենք վճարում, եւ ոչ մի հիմնախնդիր չենք կարողանում լուծել:

– Գյուղի խմելու ջրի մասին ի՞նչ կասեք:

– Խմելու ջրի հետ կապված խնդիր չկա, ունենք շուրջօրյա ջրամատակարարում: Իսկ գյուղի ներսում ոռոգումը կատարում ենք խմելու ջրով: Սեզոնին պայմանագիր ենք կնքում «Հայջրմուղկոյուղու» հետ` խորանարդը 11 դրամով, եւ այդպես լուծում ոռոգման ջրի հարցը:

– Կառավարությունը համայնքների խոշորացման ծրագիր է իրականացնում: Դուք, որպես գյուղապետ, ինչպե՞ս եք նայում այդ հարցին:

– Հաստատ համոզված եմ, որ ծրագիրն իրեն չի արդարացնելու: Նախ հարկերը հավաքելու հարցում դժվարություններ կառաջանան. այսօր համարյա 100 տոկոսով կարողանում ենք բյուջեի սեփական մուտքերն ապահովել, եւ երկրորդ` աշխատատեղերի կրճատում տեղի կունենա, ինչը ձեռնտու չէ որեւէ գյուղի: Բացի այդ, եթե գյուղացին խնդիր ունի, գալիս է գյուղապետարան` իշխանավորի մոտ, վաղն իշխանավորը հեռանալու է գյուղացուց, գյուղացին օտարվելու է իշխանության տեղական մարմնից:

– Պարո՛ն գյուղապետ, երբ այստեղ ապրում էին ադրբեջանցիներ, սարերի, դաշտերի անուններն ադրբեջանական էին: Դուք, որպես գյուղական իշխանության ղեկավար, չե՞ք մտածում դրանք հայկական անուններով փոխարինելու մասին:

– Մի քանի նոր անուն արդեն ունենք` Արքայաձոր, Տիգրանաձոր… Հետագայում մյուսներն էլ կփոխենք: Գյուղացիները, ճիշտ է, դժվարությամբ են հարմարվում, բայց դա ժամանակի հարց է:

Հարցազրույցը` ՆՈՒԲԱՐ ԴԱՎԹՅԱՆԻ