77 տարվա հեռավորությունից անցած ճանապարհն արժեւորելու, գրականության զարգացման ներկա ընթացքի եւ ստեղծագործական հետագա ծրագրերի մասին է զրույցը Հայաստանի գրողների միության Սյունիքի մասնաճյուղի նախագահ Արկադի Ծատուրյանի հետ:

– Պարո՛ն Ծատուրյան, առաջին անգամ փորձենք հետադարձ հայացք ձգել Ձեր ապրած կյանքին եւ իմաստավորել այն:

– Ողջ կյանքիս ընթացքում ակտիվ ստեղծագործական, մանկավարժական գործունեություն եմ ծավալել, բայց կարծես թե մնացել եմ ստվերում, քանի որ չեմ սիրել ինքս ինձ ներկայացնել: Ի սկզբանե սիրել եմ մանկավարժությունը եւ առանձնակի վերաբերմունք ունեցել երեխաների նկատմամբ ու զբաղվել նվիրական աշխատանքով, որ եղել է խղճի թելադրանքով: Ճիշտ է, նախասիրությունս մանկավարժական աշխատանքն էր, բայց ստեղծագործելն իմ էությունն է: Մանկավարժական գործունեությանը համընթաց ստեղծագործել եմ` կյանքիս 50 տարիները նվիրաբերելով գրականությանը:

– Ե՞րբ եք սկսել ստեղծագործել, եւ այդ բնագավառում ո՞րն է եղել Ձեր առաջին ձեռքբերումը:

– Դեռեւս պատանեկան տարիներից սկսել եմ ստեղծագործել: Իններորդ դասարանում մասնակցել եմ ժողովրդական ստեղծագործությունների ստուգատեսի` ներկայացնելով «Համառոտ պատմություն» պոեմանման բանաստեղծությունը, որտեղ գովերգում էի Լենինին, Ստալինին, Մարքսին, Էնգելսին: Ի զարմանս ինձ` շատ ու շատ նշանավոր գրողների ստեղծագործությունների շարքում առաջին տեղ գրավեց իմ բանաստեղծությունը, որ հիմա, երբ ընթերցում եմ, ծիծաղում եմ:

– Փաստորեն, սկսել եք ստեղծագործել դպրոցական տարիներից: Գրական ո՞ր ժանրի գրող եք Ձեզ համարում:

– Ինչպես արդեն նշեցի, շատ վաղ տարիքից եմ սկսել ստեղծագործել, բայց դեռ իմ ասելիքը չեմ վերջացրել: Դեռ բազում անտիպ գործեր ունեմ: Ես ինձ համարում եմ արձակագիր: Ճիշտ է, ստեղծագործում եմ նաեւ չափածո, բայց ինձ բանաստեղծ չեմ համարում: Թեպետ «Հողի սիրով» բանաստեղծությունների ժողովածուս առանձնահատուկ տեղ է գրավում իմ գրական արվեստում: Այնտեղ որոշեցի անդրադառնալ տարվա եղանակներից ամռանը, քանի որ մինչ այդ մեր գրականության մեջ հիմնականում ներկայացվել են գարունը, աշունն ու ձմեռը: «Թուրուսի խութի գրավումը» վիպակս եմ կարեւորում, որը շատ ուշագրավ ստեղծագործություն է` փաստավավերագրական հիմքով եւ, իհարկե, գեղարվեստական նկարագրություններով ու ընդհանրացումներով: Գրել եմ պատմվածքներ, որոնք հիմնականում ավելի շատ կարելի է նովելներ համարել, քանի որ ունեն անսպասելի վերջաբան:

– Ձեր ստեղծագործություններից ո՞րն եք համարում գլուխգործոց, եթե կարելի է այդպես անվանել:

– Դա նույնն է, որ ծնողին հարցնեք, թե զավակներիցդ ով է ամենասիրելին: Այնուամենայնիվ, փորձեմ պատասխանել. «Ծուխ ծխանի» գիրքս իմ ստեղծագործության գլուխգործոցն է: Այն կազմված է երեք մասից` «Օջախ», այսինքն` հայ ժողովրդի արմատները որտեղից են գալիս, ինչպես ենք ներկայացել աշխարհին, 2-րդ մասում ներկայացվել են 1937թ. խորհրդային ժամանակաշրջանի կամայականություններն ու անիրավությունները, 3-րդ մասում` ընդհանուր պատմվածքներ բռնադատվածների ընտանիքների, ինչպես նաեւ Ղարաբաղյան ազատամարտի մասին: Գիրքը լույս է տեսել 2007թ., եւ ես այն գլուխգործոց եմ համարում, քանի որ ընդգրկված թեմաներն ինձ ավելի հարազատ ու սրտամոտ են:

– Ձեր ամբողջ կյանքը նվիրաբերել եք ստեղծագործելուն, եւ դա Ձեր էությունն է: Որտեղի՞ց էր գալիս Ձեր ոգեշնչման աղբյուրը:

– Իմ պապը շատ գրքասեր մարդ էր եւ գիրքը համարում էր սրբություն: Մի անգամ ասաց. «Ա՛ խոխա, քարատակում գիրք եմ կյաղալ»: Սրանք այն ժամանակներն էին, երբ շատ գրողների ստեղծագործություններ արգելված էին: Գնացի եւ քարատակից հանեցի թղթով փաթաթված կապոցը, որտեղ պահված էր Ակսել Բակունցի «Մթնաձոր» ժողովածուն, եւ սկսեցի գիշեր-ցերեկ ընթերցել. պատմվածքներ կային, որ նույնիսկ անգիր գիտեի: Փաստորեն, գրական առաջին ուսուցիչս եղել է Ակսել Բակունցը, այնուհետեւ` Եղիշե Չարենցը, որի բանաստեղծությունները սիրում էի արտասանել: Հետագայում իմ գրական գործունեության վրա զգալի ազդեցություն թողեց մեր հայրենակից, արձակագիր Սուրեն Այվազյանը, ում հետ մտերիմ էի: Վերջինս ասում էր, որ գրականությունը սրբություն է եւ այդ սրբությունը ներարկում էր նաեւ իմ մեջ. արդյունքում ես ինքնամոռաց տրվեցի գրականությանը: Կարող եմ ասել, որ հոգեւոր իմաստով իմ ուսուցիչը եղել է Ակսել Բակունցը, գործնական իմաստով` Սուրեն Այվազյանը: Մեծ ազդեցություն եմ կրել նաեւ մեր նշանավոր արձակագիր Սերո Խանզադյանից, ով ասում էր` ժողովրդից մեծն ու խելացին չկա, ով հեռացավ ժողովրդից, նա այլեւս գրող չէ: Սերո Խանզադյանի ազդեցությամբ հետագայում սկսեցի զբաղվել բանահավաքությամբ եւ տպագրեցի «Զանգեզուրյան տաղեր» ժողովածուն, որն իմ երկար տարիների աշխատանքի արդյունքն է:

– Կես դար ստեղծագործել եք, բայց Ձեր ստեղծագործության վերաբերյալ երբեւիցե գրականագիտական, գրաքննադատական խոսք չի ասվել:

– Դրանում մեղավոր եմ միայն ես, քանի որ չեմ պահանջել կամ առաջարկել, որ իմ ստեղծագործության մասին գրեն` մտածելով, որ գիրքս կարդալուց հետո կգրեն: Եվ հիմա` տարիների հեռավորությունից, կարող եմ ասել, որ այդ հարցում պասիվությանս համար թանկ եմ վճարում: Իմիջիայլոց, նման մոտեցում ուներ նաեւ Սուրեն Այվազյանը, ով մշտապես ասում էր, որ իրեն գնահատողը հասարակ ժողովուրդը պիտի լինի:

– Հաշվի առնելով, որ Դուք Սուրեն Այվազյանի մտերիմ ընկերներից եք եղել` մեզ հետաքրքրում է մի հարց. ինչո՞ւ նրան հուղարկավորեցին Խնձորեսկի իր տան բակում` հակառակ ավանդակարգի:

– Դա երեւի կապված էր նրա հետեւյալ արտահայտության հետ. «Թեկուզ մեռնեմ, ինձ կթաղեք Զանգեզուրում», բայց նա երբեք չի ասել` ինձ կթաղեք մեր բակում:

– Ի՞նչ է Խնձորեսկը Ձեզ համար:

– Խնձորեսկն իմ ծննդավայրն է. ես սկսել եմ այստեղից, այստեղ էլ պիտի ավարտվեմ: Իմ հայրենասիրությունը սկիզբ է առնում Խնձորեսկից:

– Կարծում ենք` այսօրվա անարժեք գրքերի լույսընծայման համար մեղավոր է նաեւ Հայաստանի գրողների միությունը, քանի որ խոտան գրքերը տպագրվելուց հետո գրականագիտական, գրաքննադատական խոսք չի հնչում, որով կա՛մ կդադարեցվի այդպիսի գրքերի հրատարակումը, կա՛մ էլ ընդհակառակը` կարժեւորվեն դրանք, եթե արժանի լինեն:

– Ցավալի է, բայց դա բացարձակ ճշմարտություն է. այդ խոտանը, որ լույս է տեսնում, շատ հաճախ փողային հարաբերություններով է պայմանավորված: Այսինքն` որակին այսօր ոչ մի մակարդակում ուշադրություն չեն դարձնում` ո՛չ պետությունը, ո՛չ էլ Հայաստանի գրողների միությունը: Շատ հաճախ կարծում են, թե գրականությունը սկսվում եւ ավարտվում է մայրաքաղաքում, իսկ մարզերում ստեղծագործողներին բացարձակապես ուշադրություն չեն դարձնում` մոռանալով, որ իսկական հանճարները ծնվել են հեռավոր գյուղերում: Այսօր ինձ` որպես ՀԳՄ Սյունիքի մասնաճյուղի նախագահի, նախեւառաջ հետաքրքրում է ստեղծագործող անհատը` անկախ մակարդակից, հրատարակած գրքի գեղարվեստական արժեքից: Առաջին հայացքից դա կարող է տարօրինակ թվալ, բայց իմ կարծիքն իր հիմքերն ունի. Սյունիքում, որ ժամանակին ծնունդ է տվել բազում նշանավոր արվեստագետների, այսօր գրեթե ստեղծագործող չունենք:

– Ըստ Ձեզ` ո՞րն է այսօրվա գրականության խնդիրը:

– Իմ կարծիքով` գրականությունը գիտություն է մարդու համար, այն պիտի հասանելի լինի նախեւառաջ հասարակ մարդկանց: Այսօր լույս են տեսնում հայհոյախառն ստեղծագործություններ, որոնք անհնար է բարձրաձայն կարդալ: Ձեւախեղում եւ ձեւափոխում են իսկական արվեստը` մոռանալով, որ արվեստը ժողովրդի համար է ստեղծվում, այն պիտի արտացոլի ժողովրդի հոգեբանությունը: Գրականությունը մարդու մասին գիտություն է, որ այսօր հեռացել է մարդուց, մարդը դուրս է մղվել գրականությունից:

– Ուրեմն` որո՞նք են գրականությանը ներկայացվող ամենաառաջնային պահանջները:

– Իմ կարծիքով` գրականությունը գաղափարախոսություն է, բայց ես ի նկատի չունեմ այն, որ նախօրոք մտածես, հետո գրես, այսինքն` պիտի կյանքը հասկանաս, կենսափորձ ունենաս, որ գրես, պիտի երեւույթի խորքը ներթափանցես, ինչպես օրինակ մեր հանճարեղ Համո Սահյանն է արել: Նա բնության հետ խոսում է, անձնավորում այն, ըստ պատշաճի ներկայացնում բոլոր գույները: Ես կարող եմ համարձակորեն ասել, որ այսօր մեր գրականության մեջ Համո Սահյանին փոխարինող չունենք: Նա ժողովրդին հասկանալի լեզվով է գրել, ամենածույլ աշակերտն անգամ հասկանում է Համո Սահյան: Փիլիսոփայելով կյանքի մասին` բնությունը մոտեցրել է մարդուն բանաստեղծելով, բանաստեղծելով է փիլիսոփայել: Հիմա մեր նորելուկ գրողներն ուզում են փիլիսոփայել բանաստեղծելով: Առհասարակ եթե խոսքը չափածոյին է վերաբերում, ապա այն ունի իր չափանիշները, ինչպես բնության մեջ գետն առանց կարկաչելու չի կարող լինել, այնպես էլ բանաստեղծությունն առանց այդ չափանիշների չի կարող արժեքավոր լինել: Այսօր բանաստեղծություն են գրում առանց կարկաչելու, խոխոջելու (փիլիսոփայական մի աբսուրդ մոտեցում), որ ներկայացվում է ընթերցողին: Գրականության դերը ստեղծագործաբար փիլիսոփայելն է, ճիշտ է, գրականությունը փիլիսոփայություն է, բայց փիլիսոփայությունը գրականություն չէ: Կան ստեղծագործություններ, որոնք ընթերցելիս նույնիսկ ես չեմ հասկանում: Ինչ վերաբերում է գրականագիտությանը, կարող եմ ասել, որ մենք հրաշալի գրականագետներ ունենք, բայց գրականագիտական դպրոցը մեզանում, կարելի է ասել, չի գործում:

– Այսօր, կարծեք, մեր երկրում մտավորականությունն իրեն զգալ չի տալիս, հասարակական-քաղաքական հրատապ հարցերին իր մասնակցությունը չի բերում: Իհարկե, շատ լուրջ մտավորականներ ունենք, բայց որպես այդպիսի հասարակական խավ` չունենք:

– Ստալինյան ժամանակներում այլախոհներին աքսորել են Սիբիր, որ ավելի նախընտրելի էր, քան մեր այսօրվա իրականությունը, երբ ընդդիմախոսներին համարում են «զիբիլ»: Ափսոսանքով պիտի նշեմ, որ մտավորականության հանդեպ ներքին բդեշխական արհամարհանք կա, մանավանդ երբ մտավորականն իշխանամետ չէ: Մտավորականը պիտի բարձր հեղինակություն վայելի, ինչպես օրինակ Արցախյան շարժման տարիներին ուներ Սերո Խանզադյանը:

– Համաձա՞յն եք, որ գրականությունը մեր կյանքի, հասարակության ներկա ընթացքի վրա գրեթե ազդեցություն չունի:

– Ցավով պիտի նշեմ, որ գրականությունը մեր հետեւից է գնում, այլ` ոչ առջեւից, այն ոչ մի ազդեցություն չունի մեր աշխարհայացքի ձեւավորման վրա, որ լուրջ բացթողում է:

– Ձեր կյանքի նշանավոր իրադարձություններից է Ներքին Խնձորեսկում դպրոց-մանկապարտեզի հիմնումը:

– Հաշվի առնելով Ներքին Խնձորեսկի բնակիչների` շրջանային խորհուրդ ներկայացրած պահանջը` 1989թ. մարտի 10-ին Ներքին Խնձորեսկում փոքր գյուղերին հատուկ դպրոց-մանկապարտեզ հիմնվեց, որի տնօրեն նշանակվեցի ես: Հիմնադրման ժամանակ մանկապարտեզի սաներն ավելի շատ էին` մոտ 33 սան, իսկ դպրոցն ընդունել եմ 23 աշակերտով, բայց երբ արդեն աշխատանքից հեռացել եմ, 54 աշակերտ էր այնտեղ սովորում: Պատերազմական եւ հետպատերազմական բազում խոչընդոտներ հաղթահարելով` հասանք նրան, որ դպրոցը դարձավ միջնակարգ, որից հետո սկսվեցին դպրոցի բարեկարգման աշխատանքները:

– Ո՞րն է գրականության խնդիրը դպրոցում, բուհում եւ ընդհանրապես աճող սերնդի դաստիարակության գործում:

– Այսօր Հայաստանի դպրոցները, բուհերը, կարելի է ասել, չունեն դաստիարակության հավատամք, այսինքն` ուսուցիչը չգիտի, թե ինչ դաստիարակի եւ ինչպես: Նա սոսկ դասատու է, ով իր չոր ու ցամաք դասն է տալիս: Խորհրդային Միության տարիներին պարտադիր առանձնացնում էին դաստիարակության տեսակները` հայրենասիրական, մտավոր, ընտանեկան, գեղագիտական, բարոյական եւ այլն: Այսօր դրեք այդ չափանիշներն ուսուցչի, տնօրենի առաջ. սոսկ ասում են հայրենասիրություն, բայց թե դա ինչպես պիտի սերմանվի, չեն մանրամասնում: Երբ Ղարաբաղյան ազատամարտի մասին գրում էի, կարող էի նաեւ արատավոր երեւույթներ նկարագրել, բայց դա չեմ արել, քանի որ գիրքը պիտի զուտ դրական կողմեր ներկայացներ եւ հայրենասիրություն սերմաներ:

– Երեխայի արժեհամակարգի ձեւավորման բացը նույնիսկ հեռուստատեսությամբ, ռադիոյով չեն փորձում լրացնել, իսկ ավելի ճիշտ` այդ բացը խորացվում է:

– Ներկայիս հեռուստատեսությունն էլ, ռադիոն էլ շուկայական հարաբերությունների վրա են հիմնված: Հատկապես այդքան լայն տարածում ստացած հեռուստանովելներն ամբողջովին ապականում են ե՛ւ մեր լեզուն, ե՛ւ մարդու հոգեբանությունը:

– Դուք այն եզակի գրողներից եք, ով իր ստեղծագործություններում անընդհատ արծարծում է Ղարաբաղյան պատերազմի թեման: Ի՞նչ տեղ ունի Ղարաբաղյան հերոսամարտը Ձեր ստեղծագործության մեջ:

– Երբ Հայրենական մեծ պատերազմն ավարտվեց, մոտ 20-30 տարի խոսում էին դրա մասին, որն արտահայտվում էր ե՛ւ գրականության, ե՛ւ քանդակագործության, ե՛ւ ճարտարապետության մեջ, ե՛ւ կերպարվեստում: Բայց այսօր զարմանալի անտարբերություն եմ նկատում Ղարաբաղյան ազատամարտի գրականացման նկատմամբ: Մենք մեր դարավոր գոյության ընթացքում շատ բան ենք կորցրել. մեր պատմությունը կոտորածների, վշտի, լացի պատմություն է եղել, եւ հազիվ 20-րդ դարում հաղթանակ ենք արձանագրել, որ անգնահատելի իրադարձություն է մեր ժողովրդի պատմության մեջ: Ըստ այդմ` մեր գրականությունը պիտի ամբողջովին հեղեղվեր այդ թեմայով, մինչդեռ այսօր լույս տեսնող ստեղծագործությունների մի մասն անհասկանալի է, երբեմն էլ պատմական իրադարձությունների խեղաթյուրում է: Ես այն կարծիքին եմ, որ Շուշին նաեւ գորիսեցին է ազատագրել, Ստեփանակերտը` նաեւ ստեփանավանցին, այսինքն` սա համազգային հաղթանակ է: Ես պարտավոր եմ այդ թեման ներկայացնել, որ վաղը դրանով սերունդ դաստիարակվի, ժամանակներն անցնելու են, ի՞նչ գիտեք, թե այսօրվա մեր կռվի հերոսներն էլ սուրբ չեն դառնալու:

– Գեղարվեստական գրականությունն իր ընդհանրացումների, ամփոփումների մեջ ազատ է, կարող է դա անել, բայց հենց ղարաբաղյան թեմայով վավերագրության, պատմագրության մեջ բավականին լուրջ աղավաղումներ ունենք, բացահայտ միտում կա` ամեն մարդ վերմակը դեպի իրեն է ձգում:

– Ցավալիորեն պիտի նշեմ, որ լույս տեսնող հրապարակումներում բավականին լուրջ աղավաղումներ կան, ինչը մտահոգվելու տեղիք է տալիս. պատմությունը չի կարելի աղավաղել:

– Ներկայացրեք, խնդրեմ, Ձեր առաջիկա ծրագրերը:

– Ունեմ տպագրվելիք չորս գիրք: Ցանկություն ունեմ «Մեր գյուղի մեծերը» գիրքը գեղարվեստապատում ստեղծագործություն դարձնել` ներկայացնելով նաեւ նրանց գերդաստանները: Ղարաբաղյան ազատամարտի մասին «Վառվող տանիքներ» վերնագրով վեպ եմ գրել, որը դեռ պետք է տպագրվի: Մանկավարժական պատմվածքների շարք պիտի լույս ընծայեմ: Ես այն կարծիքին եմ, որ կրթության հերն անիծել են, եւ դպրոցներում ամեն ինչ կա` բացի կրթությունից: Երկար տարիներ աշխատելով այդ համակարգում` նպատակային եմ համարում նմանատիպ պատմվածքների տպագրումը, բայց չգիտեմ` ընթերցող կլինի՞, թե՞ ոչ, քանի որ այսօր ընթերցող ունենալու հարցը գրողի համար ամենամտահոգիչն է:

– Ինչո՞ւ ընթերցողը հեռացավ գրքից:

– Դժվարանում եմ պատասխանել, բայց կարող եմ ասել, որ գրականությունից նահանջը շարունակվում է:

– Արեւմտահայ բանաստեղծ Դանիել Վարուժանն ասում էր. «Բանաստեղծ ըլլալ եւ մայր ըլլալ, նույն բանն է»: Դուք ինչպե՞ս կընդհանրացնեք բանաստեղծի կոչումը:

– Եթե գրողը ստեղծագործելիս երկունքի ցավեր չի ունենում, եթե տառապանքից չի ծնվում երկը, ապա այն արժեքավոր լինել չի կարող: Ըստ իս` գրողը ժողովրդի ծառան է, գրականությունը ժողովրդի համար է, նրանից դուրս գրականություն չկա:

– Ե՞րբ կարող է արվեստագետը մահվանից չվախենալ:

– Երբ իր մտահղացումներն ամբողջովին իրականություն դարձնի, իր ասելիքն աշխարհին հասցնի: Իսկ առհասարակ մահվան հետ հաշտվել չի կարելի:

Հարցազրույցը`ԱՐՄԻՆԵ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ

Ինքնակենսագրական ակնարկ