Ապրիլյան պատերազմի ծանրությունն իրենց ուսերին տարան զինվորական հոսպիտալները, դժվար է գերագնահատել նրանց դերը վիրավոր զինվորներին ընդունելու, ապաքինելու եւ շարք վերադարձնելու կարեւոր գործում: «Սյունյաց երկրի» զրույցը «Զանգեզուրի կայազորային հոսպիտալ» պետական հիմնարկի պետ, վիրաբույժ, բժշկական ծառայության փոխգնդապետ Դանիել Մկրտչյանի հետ է:

- Դեռեւս ապրիլյան պատերազմի օրերին մենք շատ էինք ուզում կապվել Ձեզ հետ, բայց չստացվեց, նաեւ պատկերացնում էինք Ձեր ծանրաբեռնվածությունը: Հեռվից հեռու տեղեկություններ ստացանք, որ այն օրերին շատ լարված էիք աշխատում: Ճիշտ է, ինն ամիս է անցել, բայց մեր հիշողության մեջ տակավին թարմ են ապրիլյան պատերազմի իրադարձությունները, առավել եւս այդ օրերի դասերն էլ հրատապ են ու շարունակում են մնալ այդպիսին: Բայց մեր զրույցը ցանկանում ենք սկսել մի այլ իրողություն մատնանշելով: Հոսպիտալ մտնելիս հաճելի տպավորություն ստացանք: Նախ՝ կարծեք, թե հոսպիտալի մասնաշենքի հիմնանորոգումն ավարտին է մոտենում եւ ակնահաճո տեսք է ստացել: Շա՞տ գործ է դեռեւս մնում անելու:

- Եղանակային պայմանների հետ կապված՝ առաջիկայում չենք հասցնի հիմնանորոգումն ամբողջությամբ ավարտել, բարեկարգման աշխատանքներ են մնացել, ձյունը երեւի կխանգարի: Մասնաշենքի արտաքին տեսքի հետ կապված աշխատանքներն ավարտվել են, ներսի աշխատանքները կավարտենք: Բայց բակի ասֆալտապատումը գարնանը կարվի, նաեւ տարածքի պարսպապատումը:

- Երկրորդ բանը, որ նկատեցինք, մարդաշատ էր հիվանդանոցը, մի կողմից դրական է, որ մարդիկ Ձեզ են դիմում, մյուս կողմից՝ մտածում ես՝ այդ մարդիկ, անկասկած, առողջական խնդիրներ ունեն: Ոչ մի բժշկական կենտրոնի մոտ այսքան ավտոմեքենա եւ այսքան մարդ չես տեսնի:

- Այդքան մարդկանց հոսքը պայմանավորված է այն խնդիրներով եւ պահանջներով, որոնք դրված են հոսպիտալի առջեւ, եւ այդ խնդիրների ու պահանջների շրջանակում սպասարկում ենք: Ասենք, թե չասենք՝ զինվորականացած ազգ ենք դարձել: Հոսպիտալը սպասարկում է զինծառայողներին, նրանց ընտանիքի անդամներին, ազատամարտիկներին, մարտական գործողությունների վետերաններին, այսինքն՝ բավականին կոնտինգենտ ենք սպասարկում, իսկ թե ինչպես ենք սպասարկում, թող իրենք ասեն:

- Եթե գաղտնիք չէ, տարեկան քանի՞ հոգու եք սպասարկում:

- Ստացիոնար՝ մոտ երեք հազար, շուրջ 10-12 հազար հոգու էլ ամբուլատոր կարգով ենք սպասարկում:

-Այս պահին ստացիոնարում քանի՞ հոգի է բուժում ստանում:

- Այս պահին՝ 65 հոգի:

- Վերջին վեց ամսում կադրային ի՞նչ փոփոխություններ են եղել:

- Անընդհատ պրոցես է հոսպիտալը կադրերով համալրելը: Բանակային ծառայությունը ներառում է զորակոչն ու զորացրումը, տարեկան մեկ անգամ ռազմական բժիշկների պարտադիր ժամկետային զինծառայողների զորակոչ է լինում եւ զորացրում, եւ տարեկան մի անգամ տեղի է ունենում բժշկական անձնակազմի փոփոխություն՝ նրա որոշակի տոկոսի չափով:

- Հատկապես ո՞ր հիվանդությունների բուժմամբ է Ձեր հոսպիտալն աչքի ընկել. հարցը պատահական չի տրված, քանզի մեկ անգամ չէ, որ տարբեր վայրերում լսել ենք, որ մարդիկ ցանկանում են Ձեր ղեկավարած բուժհիմնարկի սպասարկումից օգտվել:

- Այսպիսի մի ձեւակերպում կա մեր ոլորտում՝ որակավորված բժշկական օգնության ծավալ, այդ ծավալով էլ սահմանափակվում ենք: Դիմածնոտային վիրահատումը վեց ամիս առաջ է հոսպիտալում ներդրվել, մինչ այդ նման հիվանդների հոսք չի եղել, ես խպիպի (զոբ) վիրահատություն եմ կատարում, բնականաբար մեզ դիմում են Սիսիանից, Գորիսից, Վայքից եւ Եղեգնաձորից, նույնիսկ Ռուսաստանից են գալիս՝ մեր հոսպիտալում վիրահատվելու, Ձեր նշած հանգամանքը մասնագետի ունակություններով է պայմանավորված, ավելի ճիշտ՝ այդ վիրահատությունն իրականացնող մասնագետի առկայությամբ:

- Մեր զրույցի առանցքն ապրիլյան պատերազմն է, երբ հետադարձ հայացք եք նետում այդ օրերի Ձեր գործունեությանը, ի՞նչն եք կարեւորում՝ սկսած այն օրվանից, երբ սկսեցիք վիրավոր զինվորներ ընդունել:

- Ապրիլի 4-ից սկսած Ղարաբաղում տեղակայված հոսպիտալներից եւ հիվանդանոցներից հիվանդներ տեղափոխեցին Զանգեզուրի կայազորային հոսպիտալ: Մարտադաշտում վիրավորում ստացած մոտ հինգ տասնյակի հասնող զինվորական ընդունեցինք: Բացի այդ՝ մեր բժիշկների մի մասն ապրիլի 3-ի երեկոյան Ղարաբաղում էր, նման հրահանգ էինք ստացել. տեղում աջակցել եւ օգնել: Այստեղ տեղափոխեցին միջին ծանրության հիվանդներ, որոնց բուժումը տեղում պիտի շարունակեինք եւ ավարտին հասցնեինք: Եզակի դեպքեր են եղել, որ վիրավոր զինվորը մայրաքաղաք է տեղափոխվել, քանզի մասնագիտացված բուժման կարիք է եղել:

- Հրազենային վիրավորումների վերաբերյալ, հիշում եմ, Կապանում տարիներ առաջ գիտաժողով էր անցկացվել, նաեւ Կապանի հիվանդանոցի նախկին գլխավոր բժիշկ Նիկոլայ Աղախանյանը դոկտորական թեզ էր պաշտպանել «Հրազենային վնասվածքներով վիրավորների բժշկական օգնության առանձնահատկությունները սահմանամերձ գոտու հիվանդանոցում եւ պատերազմական գործողությունների ժամանակ» թեմայով: Այդքան հրազենային վիրավորում ստացած զինվորների բուժումը տարբերվո՞ւմ է մյուսներից:

- Վիրաբուժության մեջ տարբերակում են ռազմադաշտային վիրաբուժությունը, որն ունի իր առանձնահատկությունները: Մի բան է հրազենային վիրավորում ստանալ քաղաքացիական պայմաններում, մի այլ բան է, երբ այն ստանում ես ռազմադաշտում՝ մարտական գործողությունների ժամանակ՝ հողի ու ցեխաջրի մեջ, խրամատի մեջ: Հետո ռազմադաշտն ու հոսպիտալը (խոսքը միայն ապրիլյան պատերազմի մասին չէ) երբեմն մեծ հեռավորության վրա են լինում, արյուն կորցնել կա եւ այլն, եւ այլն:

- Իսկ Ձեզ հաջողվե՞ց այդ ծանր օրերի քննությունը բռնել:

- Հաջողվեց, մեր առջեւ դրված խնդիրը կատարեցինք, նույնիսկ չէինք սպասում, որ մեր հոսպիտալը նման թիկունք կարող է լինել կռվող տղաներին: Զինվորների մեծ մասն այստեղ բուժվելուց հետո վերադարձավ եւ շարունակեց ծառայությունը:

- Ի՞նչ դասեր կարելի է քաղել ապրիլյան պատերազմից, ի՞նչն էր անակնկալ, ի՞նչը կարելի էր ավելի լավ անել, մի փոքրիկ վերլուծություն կատարեք:

- Պատերազմական իրավիճակում գործում ես՝ ստեղծված իրավիճակին համապատասխան, իսկ մեր գործողությունները, այսպես ձեւակերպեմ, ստանդարտից դուրս էին, որոնք նախօրոք մշակվել էին: Իհարկե, այդ մասին մտածում էինք, որ կարելի է առաջարկ անել, փոփոխություն մտցնել բուժսպասարկման ոլորտում, եւ այն ձեւաչափով սկսեցինք աշխատել առաջնագծից սկսած մինչեւ թիկունքային հոսպիտալներ, նույնը՝ մեզ մոտ: Եվ տեսանք, որ մեր տարածաշրջանին, մեր բանակին հակառակորդի կողմից նոր կիրառվող զենքի պայմաններում, շատ ավելի ճիշտ էր մեր մոտեցումը: Ռազմաբժշկության մեջ այսպիսի մի հասկացություն կա՝ էտապային միություն, թե որ փուլում ինչ օգնություն պիտի ցուցաբերվի: Խրամատում, որտեղ կա սանիտար-հրահանգիչ, ինչ օգնություն պիտի ցույց տրվի, գումարտակի բուժկետն՝ ինչ, գնդի բուժկետն՝ ինչ, որակավորված բժշկական էտապում՝ ինչ օգնություն: Մենք նախօրոք մտածել էինք այդ սխեման փոխել՝ հաշվի առնելով, որ նախ՝ տարածությունը մեծ չէ, մեծ պատերազմների ժամանակ գումարտակի եւ գնդի բուժկետն ու հոսպիտալը տասնյակ կիլոմետր իրարից հեռու են լինում, գուցե հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռու: Ապրիլյան պատերազմում կրճատված տարբերակն էր գործում, որոշ օղակներ կրճատվեցին, շրջանցվեցին դրանք, եւ արդյունքներն էլ գոհացուցիչ էին:

- Այդ պատերազմում հակառակորդն օգտագործեց անօդաչու թռչող սարքեր (ԱԹՍ), դրանք վիրավորների վրա ի՞նչ ազդեցություն ունեցան:

- Հիմնականում այրվածքներն էին գերակշռում: Այսպես ասենք, բեկորային վիրավորումներ, որոնք ուղեկցվում էին այրվածքներով: Գնդակային վիրավորումները շատ ցածր տոկոս էին կազմում:

- Սյունիքում միայն Ձեր հոսպիտա՞լն էր վիրավորներ ընդունում:

- ՀՀ առողջապահության նախարարության հրահանգի համաձայն՝ Գորիսի բժշկական կենտրոնը եւս վիրավորներ ընդունեց, այդտեղ առողջապահության նախարարության մասնագիտական խմբեր էին եկել, նեղ մասնագիտացմամբ բժիշկներ՝ նախարարի տեղակալի գլխավորությամբ:

- Իսկ, ասենք, որեւէ բուժսարքավորման պակաս զգացվե՞լ է այդ օրերին:

-  Որ ասենք մեր հոսպիտալը հարյուր տոկոսով հագեցած է բուժսարքավորումներով, այդպես չէ, բայց բավարար քանակով ապահովված ենք: Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ հոսպիտալի մատուցած բուժծառայությունը վերադասի կողմից բարձր է գնահատվել: Մեր հոսպիտալն այն ծառայություններից է, որ անթերի է գործել: Սա թող որպես ինքնագովազդ չհնչի:

- Ապրիլի 9-ին «Սյունյաց երկիր» թերթի ստեղծագործական խումբը գտնվում էր Ջեբրաիլի հոսպիտալում, այնտեղ էլ համոզվեցինք, թե որքան քաղաքացիական բժիշկներ են Հայաստանի Հանրապետությունից պատրաստակամություն հայտնել օգնել ռազմական բժիշկներին: Այդ օրերին բուժանձնակազմը համալրելու խնդիր ծագե՞լ է:

- Մենք զինվորական կառույց ենք եւ ունենք մեր խնդիրները՝ պատերազմական իրավիճակներում գործելու: Մեզ մոտ կամավորականներ են եկել՝ բժիշկներ, նաեւ բժշկական համալսարանի բարձր կուրսի ուսանողներ՝ մոտ տասը հոգի: Նաեւ զանգահարել եւ առաջարկել են իրենց օգնությունը: Բայց նրանց հայտնել ենք, որ անհրաժեշտություն չկա: Իմ մեջ այլ բան է տպավորվել. թե որքան էր համախմբված ժողովուրդն այդ օրերին:

- Իսկ դեղորայքի մատակարարման գործում խնդիրներ չէի՞ն ծագել: Մամուլում շահարկումներ եղան այդ առիթով, թե իբր այրվածքների հետեւանքները վերացնելուն միտված դեղորայքի պակաս զգացվեց:

- Դեղորայքի խնդիր մեզ մոտ չծագեց: Պատերազմը սկսվելուց մի քանի օր հետո, երբ ազգը համախմբվեց, այնքան դեղորայք էին բերել, որ չգիտեինք՝ ինչ անել:

- Մեծ է Ձեր շփումը տարբեր զորամասերի հետ, ինչպիսի՞ն է ժամկետային զինվորների առողջական վիճակը, շշուկներ կան, որ առողջական խնդիրներ ունեցող զինվորներ են նաեւ ծառայում բանակում:

- Իմ համոզմամբ՝ բանակ զորակոչվում են միմիայն զինծառայությանը պիտանի զինակոչիկներ: Չկա մի զինկոմիսարիատ, որի բժշկական հանձնաժողովը բավարարվի միայն իր հետազոտություններով: Հիմա զինակոչիկների զգալի մասը մասնագիտացված հիվանդանոցներում հետազոտվում եւ նոր միայն զորակոչվում:

- Ապրիլյան պատերազմի օրերին նաեւ մի երեւույթ նկատվեց. դոնորական արյուն հանձնելու շարժում էր սկսվել: Իսկապե՞ս այդ արյան պակասը կար, թե՞ դա մարդկանց ներքին մղումն էր:

- Դոնորական արյան պակաս երբեք չենք ունեցել: Պարզապես եթե մարդիկ օգնություն են բերում-հասցնում դուռդ, ինչպե՞ս կարող ես մերժել: Ազգի համար կրիտիկական պահերին մարդիկ ուզում են մի բանով օգտակար լինել: Մի կոնկրետ դեպք պատմեմ: Ապրիլյան պատերազմի օրերին մի թոշակառու էր եկել հոսպիտալ, դե այդ ժամանակ խստացրել էինք անցուդարձը մեր բուժհիմնարկ: Տեղյակ պահեցին, որ մի պապիկ է եկել, անպատճառ ուզում է մտնել հիվանդասենյակ: Իմացա, որ գնացել է մի քանի կիլոգրամ նարինջ, բանան, բնական հյութ գնել վիրավոր զինվորների համար: Բուժքրոջն ասացի՝ թույլ տվեք՝ իր ձեռքով տանի-հանձնի զինվորներին:

- Ո՞րն է Ձեզ հուզող ամենակարեւոր հարցը, երբ մտնում եք աշխատասենյակ, ի՞նչն է առավել Ձեզ մտահոգում:

- Երեւի այն, ինչ որ հոսպիտալի՝ որպես «Զանգեզուրի կայազորային հոսպիտալ» պետական հիմնարկ ստեղծելու հրամանով եւ կանոնակարգով նախատեսված է, ինչ-որ սահմանված է՝ սպասարկել զորամասերի զինծառայողներին, իրենց ընտանիքի անդամներին, նաեւ քաղաքացիական անձանց, բուժպրոֆիլակտիկ աշխատանքներ կատարել եւ բուժական օգնություն ցուցաբերել:

- Ինչպես տեսնում ենք, ոչ միայն զինվորականությանն եք սպասարկում, այլեւ քաղաքացիական անձանց, բնակչության շրջանում ո՞ր հիվանդություններ են առավել տարածված:

- Ինչպես ամբողջ Հայաստանում, առաջին տեղում սրտանոթային հիվանդություններն են, հետո նյարդային բնույթի հիվանդությունները: Երկու դեպքում էլ մի բացատրություն կա. գերլարված ժամանակներում ենք ապրում:

Զրույցը՝ ՎԱՀՐԱՄ ՕՐԲԵԼՅԱՆԻ