(Սամվել Ալեքսանյանի զեկուցումը «Տաթեւի վանքը՝ հոգեւոր, մշակութային եւ դպրության կենտրոն» թեմայով գիտաժողովում, 27 մայիսի 2015թ., Տաթեւ)

Մեզ համար մեծ պատիվ է Տաթեւի աստվածասկիզբ տաճարի կամարների ներքո խոսք ասել Սյունյաց աշխարհի բոլոր ժամանակների ամենանշանավոր զավակներից մեկի՝ Մովսես Տաթեւացու մասին, ով եղավ Ամենայն հայոց 101-րդ կաթողիկոսը եւ տիեզերահռչակ ու բազմապատիկ լուսավորիչը հայոց, ով դարձավ վերստին նորոգողը սուրբ Էջմիածնի եւ արժանացավ ազգային-եկեղեցական սրբի լուսապսակին:

Մատենագիրներից շատերը նրան անվանում էին Սյունեցի, Խոտանանցի, Աճանանցի մականունով: Սակայն Մաղաքիա Օրմանյանն իրավացիորեն կանգ է առնում Տաթեւացի մականվան վրա, որը, մի տեսակ նվիրագործված էր եւ ընդհանրացված, թեեւ Շահ Աբաս Ա-ի եւ Շահ Սաֆիի հրովարտակներում նշվում է Խոտանանցի մականունով:

Ծնվեց իբրեւ զավակ «մեծազգի» ծնողաց: Նրա ծնունդը հետագայում (1628թ.) երգել է Մկրտիչ Ջուղայեցին:

Ահա մի հատված նրա բանաստեղծությունից.

Ոմն մեծազգի,
տեղեաւ գովելի եւ անւանելի,
սուրբ ուխտին Ստաթէի
եւ մենարանի
սրբոյն Գրիգորի.
ի վերջս ժամանակի
սորին վիճակի
տունկ բուսեալ լինի
յարմատոց տեղի
սրբոյն Ստաթէի
ծառ զարմանալի
ոստ բազում ունի
միշտ պտղաբերի:

Մեկ ուրիշ ներբողյան էլ, Մովսեսի մահվանից հիսուն տարի անց, հեղինակել է Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը:

Ծնողների անունը չի նշվում, հիշատակություն կա միայն քրոջ մասին, որի միակ զավակը եղավ «կրօնաւոր բանասէր» Գրիգորիսը: Մովսեսին ազգական էր Տաթեւի Հովհաննես արքեպիսկոպոսը:

Մովսեսի մանկությունն անցել է Խոտանան գյուղում: Նորահաս պատանուն այնուհետեւ ձգեց մոտակա հռչականուն Տաթեւը:

Ըստ Առաքել Դավրիժեցու՝ «Դեռեւս 15 տարեկան էր՝ ավել կամ պակաս, նրան քահանայության աստիճան տվեցին եւ օրհնեցին կուսակրոն աբեղա»: Այդ ժամանակ էլ, որպես Տաթեւի վանքի միաբան, կոչվեց Մովսես Տաթեւացի:

Այնուհետեւ մեկնել է Ամիդ, որտեղ աշակերտել է Սրապիոն վարդապետ Եդեսացուն:

1610-ին տեղափոխվել է Երուսաղեմ եւ դարձել Ս. Հակոբյանց վանքի միաբան, եղել Ս. Հարություն տաճարի լուսարար, տարբեր վայրերում՝ նվիրակ՝ «վասն Երուսաղէմի»:

1612-ին Գրիգոր Կեսարացուց, ով Մովսեսի ուսուցիչն էր Սրապիոն Եդեսացուց հետո, ստացել է վարդապետական գավազան:

1613-ին վերադարձել է Տաթեւի վանք, այնուհետեւ մտել նորահիմն Սյունյաց մեծ անապատ:

1620-ից քարոզել է Երեւանի Ս. Կաթողիկե եկեղեցում, վերաշինել տեղի Ս. Անանիա առաքյալի անապատը, կարգավորել Այրարատի եկեղեցիներն ու վանքերը, վերաբացել Հովհանավանքի եւ Սաղմոսավանքի դպրոցները, պատրաստել բազմաթիվ աշակերտներ եւ նրանց ուղարկել տարբեր վայրերում դպրոցներ բացելու, տարածելու հայ գիրն ու դպրությունը:

1623թ. ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Մելիքսեդեկ Գառնեցի աթոռակից կաթողիկոսի, ձեռնադրվել է եպիսկոպոս:

1626-ին Պարսկաստան տարագրված հայերի հրավերով այցելել է Նոր Ջուղա, իր քարոզներով հորդորել տարագիր հայությանը եւ ամրապնդել նրանց ազգայի ոգին ու հավատը:

1627-ի հունվարին պարսից շահ Աբաս 1-ինը նրան շնորհել է Սուրբ Էջմիածնի վանքը նորոգելու հրովարտակ: Վերադառնալով Հայաստան՝ 1627-ի հունիսին նշանակվել է Սուրբ Էջմիածնի վանքի լուսարար:

Այդ ընթացքում, կարելի է ասել, վարել է կաթողիկոսարանի գործերը: Եվ պատահական չէ, որ 1628-ի սկզբից երբեմն հիշատակվում է որպես ընտրյալ կաթողիկոս, սակայն պաշտոնապես օծվել է 1629-ի հունվարի 13-ին:

Իր լուսավորական, եկեղեցաշինական գործունեության համար ժամանակակիցների կողմից անվանվել է «Երկրորդ լուսավորիչ հայոց»:

Զբաղվել է նաեւ մատենագրությամբ, հեղինակել թղթեր եւ մի Ողբ:

Իր անխոջ գործունեության համար արժանացել է ազգային-եկեղեցական սրբի լուսապսակի:

Մահացել է մոտ 60 տարեկանում՝ կարճատեւ հիվանդությունից հետո, թաղվել Կոզեռնի գերեզմանատանը:

Մահվան մահճում հրահանգել է, որ իրենից հետո կաթողիկոսական գահ բարձրանա Փիլիպոս Աղբակեցին: Ահա, թե ինչպես է այդ պահը նկարագրում Առաքել Դավրիժեցին. «1081 (1632) թվականին, երբ հասավ Մովսես կաթողիկոսի վախճանը, նրա մոտ հավաքվեցին եպիսկոպոսներ, վարդապետներ եւ երեւելի մարդիկ, նաեւ Թահմազղուլի խանը՝ քաղաքի իշխանը, եւ ողբալով ասացին. «Որովհետեւ քո տերը եւ կյանք տվողը այդպես կամեցավ, որ դու հեռանաս ու գնաս մեզնից, ուստի այժմ խնդրում ենք քո հայրախնամ գութից, որպեսզի մեզ բոլորովին որբ չթողնես, այլ հայտնես մեզ, թե ումն ես տալիս մեզ, որ քեզնից հետո լինի հայր եւ հովիվ»: Նա ասաց. «Դուք գիտեք, ում կամենում եք, ընտրեք»: Իսկ ժողովի բազմությունը ասաց. «Մենք ամբողջ աշխարհով քեզ ընտրեցինք, իսկ այժմ դու ում ընտրես, մեզ ընդունելի է»: Նա ասաց. «Ես կամենում եմ, որ Փիլիպոս վարդապետը լինի իմ փոխանորդը եւ Սուրբ Էջմիածնին աթոռի հաջորդը»: Երբ նրանք բոլորը լսեցին, հոժար կամքով հաճեցին եւ ընդունեցին, որ Փիլիպոսը լինի կաթողիկոս»:

***

Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության ամենուշագրավ էջը, անշուշտ, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնում նրա գործունեության շրջանն է: Իսկ Էջմիածնում նրա գործունեությունը սկսվեց դեռեւս մինչեւ Հայոց կաթողիկոս ձեռնադրվելը:

1627թ. Շահ Աբաս Ա-ի հրովարտակով Մովսես վարդապետը նշանակվեց Էջմիածնի լուսարարապետ:

Տեւական ժամանակ նրան առաջարկում էին ստանձնել կաթողիկոսի պարտականությունները, քանզի ինքն էր վարում կաթողիկոսարանի գործերը, կար նաեւ Սպահանի ու Նոր Ջուղայի հայերի միջնորդությունը: Բայց նա չհամաձայնեց, քանի դեռ հայ ժողովրդի ընդհանրական կամքն արտահայտված չէր:

1629թ. արքայական հրամանով հաստատվեց Մովսես վարդապետի կաթողիկոսական լիազորությունները:

Նա Մովսես Գ անվամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս ձեռնադրվեց 1629թ. հունվարի 13-ին՝ Ծննդյան 8-րդ օրը: Ձեռնադրմանը մասնակցեց 12 եպիսկոպոս, որոնց անունները չեն հիշատակվում:

Մովսես Տաթեւացու ընտրությունը տեղի ունեցավ ներեկեղեցական բարդ պայմաններում:

1441 թվականից ի վեր, երբ Սիսից Հայոց ընդհանրական կաթողիկոսության կենտրոնը տեղափոխվեց Էջմիածին, Հայ առաքելական եկեղեցում պահպանվում էր աթոռակից կաթողիկոսների ինստիտուտը, ավելի ճիշտ՝ ավանդույթը, ինչը մոտ երկու դար մեծ վնաս հասցրեց Հայոց եկեղեցուն:

1629 թվականին, երբ օրակարգում դրվեց Մովսես վարդապետին Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրելու հարցը, դեռեւս կենդանի էր (թեեւ Սպահանում) 90-ամյա Դավիթ Դ Վաղարշապատցին՝ օրինական կաթողիկոսի կարգավիճակով: Ողջ էր աթոռակից կաթողիկոս Սահակ Գառնեցին՝ Վանում ապաստանած: Փախուստի մեջ գտնվող Մելիքսեդեկ գանձագող կաթողիկոսը մահացել էր 1627-ի մարտին՝ Լեհաստանի Կամենեց քաղաքում:

Մովսես Տաթեւացու ձեռնադրմամբ ու գործունեությամբ, նաեւ նրա երաշխավորությամբ Փիլիպոս Աղբակեցուն Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրելով, վերջ տրվեց աթոռակից կաթողիկոսի ավանդույթին: Դա, կարելի է ասել, Մովսես Տաթեւացու կաթողիկոսական գործունեության ամենանշանակալից արդյունքներից մեկը պետք է համարել:

Այնուհետեւ՝ հենց 1629 թվականին, Մովսես Տաթեւացին կարողացավ հասնել այն բանին, որ Շահ Սաֆիի հրամանով (Շահ Աբաս 1-ինն արդեն մահացել էր) Էջմիածինն ազատվեց տարեկան 100 թուման փիշքաշի պարտավորությունից, որը մեծ բեռ էր Էջմիածնի համար:

Ձեռնարկեց Մայր աթոռի վերաշինությունը, ինչի համար հոժարությամբ նվիրատվություններ էին արվում:

Նախ՝ վանքի տարածքը մաքրեց աղբակույտերից, ապա դրսից ու ներսից նորոգեց Մայր տաճարը, նորոգեց գմբեթը, կառուցեց օժանդակ շինություններ, կանգնեցրեց շրջապարիսպ, Էջմիածնում հիմնադրեց դպրոց:

Իր աշակերտների եւ հետեւորդների հետ՝ Փիլիպոս Աղբակեցի, Խաչատուր Կեսարացի, Ներսես Մոկացի, Պողոս Մոկացի, Եսայի Կարճավանցի եւ ուրիշներ, վերակենդանացրեց Արեւելյան Հայաստանի մշակութային, կրթական, լուսավորական եւ գրական կյանքը:

Ե՛վ կաթողիկոսական գահին, ե՛ւ դրանից առաջ, ինչը վկայում են Գրիգոր վարդապետ Դարանաղցին, Առաքել Դավրիժեցին, Ստեփանոս Լեհացին եւ բազմաթիվ այլ սկզբնաղբյուրներ, շատ գերի հայեր ազատեց՝ փրկագին տալով: Ահա Դավրիժեցու խոսքը՝ «Սրա ձեռքով շատ գերիներ ազատվեցին գերիչներից, որովհետեւ սրա ժամանակ անհաշտ խռովություն կար պարսիկների եւ օսմանցիների միջեւ, ուստի ավար եւ գերություն շատ էր լինում երկու կողմից: Գերիներից ում էլ տեսնում էր, անպատճառ փրկագին էր տալիս եւ ազատում… »: Ըստ Կարապետ եպիսկոպոս Ամատունու՝ «Մովսէս այս նպատակին համար կըհալեցնէ ու կըվաճառէ մինչեւ իսկ Էջմիածնի արծաթեղէն ու ոսկեղէն սպասները»:

Ըստ մի քանի աղբյուրների՝ Մովսես Տաթեւացու անմիջական նախաձեռնությամբ գերությունից ազատվել է 4,5 հազար հայ:

Մովսեսը, նաեւ մինչեւ կաթողիկոս դառնալը, աներեւակայելի մեծ աշխատանք է կատարել եկեղեցաշինության ուղղությամբ: Հռոմի Ուրբանոս Ը պապին հղած երկրորդ նամակում ինքն է գրում, որ շինեցինք երեք հարյուր կամ չորս հարյուր եկեղեցի: Ի դեպ, այդ առումով ինքը՝ Մովսեսը, կարեւորում էր հատկապես Էջմիածնի մայր տաճարի՝ կառուցված Տրդատի եւ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից, նորոգումը:

Այնուհետեւ՝ նա մեծ աշխատանք տարավ Էջմիածնի կալվածական իրավունքները պաշտպանելու ուղղությամբ:

Մովսեսը Հայոց եկեղեցին պայծառացրեց հարմար եւ հաստատուն ժամակարգությամբ, այսինքն՝ կարգավորեց հասարակաց աղոթքը, վերականգնեց խաթարված կարգերը: Միաժամանակ նրան է պատկանում մի կարգադրություն՝ կապված «Օրհնություն» շարականների հետ: Խաչատուր Կեսարացի վարդապետի վկայությամբ՝ նա սահմանել է օրհնության տասը շարական՝ հենվելով Ստեփանոս Սյունիի պատրաստած տասը պատկերով «Ավագ» օրհնությունների վրա:

Մովսես Տաթեւացուն են վերագրվում նաեւ Հռոմի հետ ունեցած ինչ-ինչ հարաբերություններ: Դրանց մեծ կարեւորություն են տալիս հատկապես հռոմեադավանները՝ փորձելով շահարկել թե՛ նրա անունը եւ թե՛ համբավը:

Հայտնի է Հռոմի պապ Ուրբանոս Ը-ին հղած երկու նամակը:

Ցավոք մինչեւ հիմա այդ հարցերն ըստ պատշաճի քննության չեն առնվել:

Մի բան կարող ենք ասել՝ պետք է տարբերել նամակների մեջ ասված քաղաքավարական արտահայտությունները պաշտոնական դավանաբանական հարցերից:

Մովսեսը, որ այնքան ջանք էր թափել Մայր աթոռը բարձրացնելու համար, չէր կարող որեւէ զիջում կատարել հռոմեական եկեղեցուն:

Սակայն դա չի նշանակում, որ նա փորձ չի արել ձեռք բերելու պապականության բարյացակամությունը: Նա այդ անում էր առաջին հերթին Եվրոպայի հայ համայնքների դիրքը պաշտպանելու համար, ասել է թե՝ հայապահպանության շահերից ելնելով:

Մովսեսը կարող էր անգամ հայտարարել Հռոմի եկեղեցու հետ սիրո միաբանության մասին, բայց Հայոց եկեղեցին սիրո միաբանություն պահպանում էր բոլոր եկեղեցիների հետ:

Մովսեսին պապականության հետ հարաբերությունների էր մղել, թերեւս, Լեհաստանի հայության խնդիրը (Լվովի թեմում ստեղծված վիճակը), որը խոսակցության առանձին նյութ է:

***

Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության ամենալուսավոր էջերից մեկն էլ առնչվում է Սյունյաց մեծ կամ Հարանց անապատին:

Առաջին անապատականները (բնակավայրերից հեռու հաստատված քրիստոնյա ճգնավորների մենաստան, եղբայրական համակեցություն) ստեղծվել են վաղ միջնադարում՝ Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Փոքր Ասիայում, ապա Հայաստանում:

Անապատը վանքից տարբերվում էր իր խիստ ճգնավորական կանոնադրությամբ: Անապատի բնակիչները խարազանազգեստ էին, սնվում էին միայն բուսական կերակրով, բնակվում միայնակ: Անապատում չկար անձնական սեփականություն: Ընդունված է համարել, որ հայ առաջին անապատականը Գրիգոր Լուսավորիչն էր:

17-րդ դարասկզբի անբարենպաստ պայմաններում ծնունդ առավ (1608-13) Սյունյաց մեծ անապատը (Հարանց անապատը), որով եւ սկիզբ դրվեց Արեւելյան Հայաստանի գիտամշակութային առաջընթացին:

Հենց Մովսես Տաթեւացու հեռատես խորհրդով հեռավոր Երուսաղեմից Սյունիք են գալիս Սաղմոսավանքի եպիսկոպոս Սարգիսը, Կիրակոս Տրապիզոնցի (Պոնտացի) քահանան եւ Հալիձոր գյուղի մոտ (Որոտան գետի աջ ափին) եկեղեցական նոր միաբանության հիմք դնում: 1615թ. այստեղ է գալիս նաեւ Մովսես Տաթեւացին, եւ անապատը վերածվում է ուսման նշանավոր կենտրոնի:

Դրա համար, անշուշտ, կային որոշ նախադրյալներ: Մեծ անապատն իր աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ մեկուսացած էր արտաքին աշխարհից, հեռու էր պատերազմական գործողությունների թատերաբեմից, վայելում էր Մելիք Հայկազնի բարյացակամ ուշադրությունը, այդտեղ կային դեռեւս բանիմաց վարժապետներ, ովքեր ինչ-որ չափով պահել էին Սյունյաց հին դպրոցների գիտամանկավարժական ավանդույթները:

Կազմակերպական իր սկզբունքներով, դասավանդվող առարկաներով ուսումնական այդ կենտրոնը խոր հետք թողեց հայ դպրոցական կայնքի եւ մշակույթի պատմության մեջ:

Ըստ որոշ աղբյուրների՝ Հարանց անապատի դպրոցի հիմնադիրը Մովսես Տաթեւացին էր: Աշակերտների թիվը հասնում էր 60-ի: Դասասաց վարդապետներն են եղել, Մովսեսից բացի, Կիրակոս Տրապիզոնցին, Ներսես Մոկացին, Պողոս Մոկացին, Թովմաս Տաթեւացին, Դավիթ Շամքորեցին, ուրիշներ:

Դպրոցում դասավանդվում էին գրչության արվեստ, ժամասացություն, Հին եւ Նոր կտակարանների մեկնության:

Դպրոցը կրթել է կրոնական գործիչների, ովքեր հետագայում Հայաստանի տարբեր վայրերում հիմնել են նոր միաբանություններ:

Հարանց անապատի դպրոցը նաեւ գրչության կենտրոն էր: Ընդօրինակվում էին ոչ միայն պատրաստի ձեռագրեր, այլեւ կազմում դասագիրք-ժողովածուներ: Դրանցից մի քանիսը պահպանվում են Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մատենադարանում:

Միաժամանակ՝ Մովսես Տաթեւացին իր աշակերտներով շրջում էր Հայաստանի գավառները՝ ուսման եւ գիտության նկատմամբ ժողովրդի մեջ սեր բորբոքելու նպատակով: Պողոս Մոկացու հետ համագործակցելով դպրոցներ է հիմնում Աստապատում, Շոռոթում, Ագուլիսում: Նրան են վերագրվում նաեւ երեք կուսանոցի (կանանց վանքերի) հիմնադրումը Կարբիում, Հալիձորում եւ Շնհերում:

Հանգամանքների բերումով Մովսես Տաթեւացին մեկնում է Մեծ անապատից:

Սյունյաց մեծ անապատը ճյուղավորվում եւ ծավալվում է ոչ միայն մերձակա (Երեւան, Հովհանավանք, Էջմիածին, Սեւան, Տանձափարախ, Շամքոր, Հոչազ, Խնածախ), այլ ավելի հեռու գավառներում եւ վայրերում՝ Լիմ, Նոր Ջուղա…

Անապատը, կարելի է ասել, մեծապես տուժեց 1658թ. աշխարհակործան երկրաշարժի հետեւանքով:

Ասվածին ավելացնենք անապատի նախապատմությանն առնչվող մեկ դրվագ. Մովսես Տաթեւացին, մինչեւ Հարանց անապատի հիմնումը, Երուսաղեմ էր գնացել ուխտի եւ երկրպագության (Քրիստոսի մարդեղության վայրերով), գնացել էր Եգիպտոսի երկիրը եւ շրջել ղպտիների վանքերն ու անապատները: Նրանց մեջ շրջելով, հարցնելով ու տեսնելով՝ ամեն ինչին տեղեկանում է: Եվ երբ վերադարձավ Երուսաղեմ ու եղավ Սուրբ Հարություն տաճարի լուսարար, հանդիպեց պարոն Սարգիսին եւ Տեր Կիրակոսին, ովքեր տեղ էին որոնում անապատի համար: Մովսեսն ասաց. «Այդպիսի տեղ, որ որոնում եք, հայոց արեւելյան երկրում շատերը կան, մանավանդ Սյունյաց աշխարհում, որոնց ես իսկն ականատես եմ. այն աշխարհում շատ ավելի պատշաճ է անապատ շինել, որովհետեւ բուն Հայաստանն է… »: Արդ՝ այդպիսի հորդոր խոսքով նրանց ուղարկեց Սյունիք՝ հանձն առնելով, որ երբ նրանք ժամանեն եւ որեւէ տեղ անդորրանալով զետեղվեն, ինքը կժամանի եւ նրանց հետ կբնակվի իբրեւ միաբան: Այդպես էլ եղավ…

***

Մովսես Տաթեւացու կաթողիկոսությունը, ինչպես ասացինք, համընկավ Լվովի հայ թեմի դեմ պապականության եւ Լեհաստանի կաթոլիկների գրոհի սաստկացմանը:

17-րդ դարի առաջին կեսին Հայ եկեղեցու դեմ ձեռնարկած կատաղի գրոհներում կաթոլիկ եկեղեցին օգտագործեց բարձրաստիճան հայ հոգեւորականությանը:

1626թ. Էջմիածնից փախած կաթողիկոս Մելիքսեդեկն ապաստան գտավ Լվովում: Այնտեղ նա լեհահայության եպիսկոպոսի ընտրությունը վերածեց խայտառակ դրամաշորթության: Մեծ կաշառք ստանալով լվովահայ մեծահարուստ Թորոսովիչների ընտանիքից, նա տեղի հայ հասարակությունից գաղտնի 1627թ. հունվարի 8-ին եպիսկոպոս ձեռնադրեց 21-ամյա Նիկոլ (Նիկոլայ, Նիկողայոս) Թորոսովիչ աբեղային եւ նրան նշանակեց լեհահայ թեմի առաջնորդ. Լվովի թեմը թափուր էր 1625 թվականից:

Այդ գործարքը մեծ զայրույթ առաջացրեց հայ բնակչության մեջ: Ոչ միայն Լվովի, այլեւ մյուս բոլոր քաղաքների հայերը վճռականորեն հրաժարվեցին Նիկոլին ճանաչել որպես թեմի օրինական առաջնորդ: Զայրացած բնակչությունը գրավեց Լվովի հայոց եկեղեցին եւ Թորոսովիչին թույլ չտվեց այնտեղ մտնել: Իսկ քաղաքի հայոց դատարանը, Էջմիածնի կաթողիկոսարանի նվիրակ Խաչատուր Կեսարացի վարդապետի մասնակցությամբ, նիստ գումարեց, որպեսզի դատի Նիկոլին: Խաչատուր վարդապետը, սակայն, փորձում է հաշտեցնել երկու կողմին՝ ամբողջ գաղութը փրկելու համար: Լվովի հայ ավագները մերժում են վարդապետի այդ միջամտությունը: Նիկոլն էլ իր հերթին սպառնում է դիմել արքունի դատարան եւ հարկադրել՝ իրեն հնազանդվելու:

Լեհահայերի զայրույթի պատճառը ոչ միայն եպիսկոպոսի անօրինական ու խարդախ ճանապարհով ձեռնադրվելն էր, այլեւ Նիկոլի թեկնածության միանգամայն անընդունելի լինելը:

Պայքարի ամենասուր պահին Նիկոլին օգնության հասան ճիզվիտները եւ քաղաքային իշխանությունները, որոնք, օգտվելով հարմար առիթից, փորձեցին հարվածել հայ գաղութին, սահմանափակել նրա իրավունքները, վերացնել հայերի առեւտրական ու տնտեսական մրցակցությունը:

Հռոմի եկեղեցու գործակալները Նիկոլին խոստացան օգնություն ցույց տալ միայն այն դեպքում, եթե վերջինս ընդունի կաթոլիկություն:

Նիկոլն ընդունում է այդ պայմանը, որից հետո ճիզվիտները եւ Լվովի քաղաքային իշխանությունը զինված ուժի միջոցով հայերին ստիպեցին թողնել եկեղեցին ու հանձնել ապօրինի եպիսկոպոսին:

Լվովցի հայերն իրենց ներկայացուցչին ուղարկեցին Էջմիածին՝ Մովսես կաթողիկոսի մոտ, եւ խնդրեցին նրա օգնությունը: Մովսեսը նամակով դիմեց Լեհաստանի Վլադիսլավ թագավորին, լեհերի արքեպիսկոպոսին, Հռոմի պապին եւ խնդրեց՝ չնեղել լեհահայերին ու եկեղեցին վերադարձնել նրանց: Ստանալով կաթողիկոսի նամակը, Վլադիսլավ թագավորը հրամայում է եկեղեցին վերադարձնել հայերին, սակայն ճիզվիտներն ամեն կերպ դիմադրում են՝ հայտարարելով, որ թագավորն աշխարհիկ իշխանավոր է, իսկ եկեղեցին պատկանում է Հռոմի պապին, հետեւաբար միայն պապն է իավասու տնօրինելու այդ հարցը:

Կաթոլիկ եկեղեցու եւ ճիզվիտների կողմից քաջալերվելով, Նիկոլ Թորոսովիչը հրաժարվում է հնազանդվել հայ ինքնավար մարմիններին եւ սկսում անխնա վատնել եկեղեցու հարստությունները:

Ճիզվիտները եռանդուն գործունեություն են սկսում լեհահայերի եկեղեցական միությունն իրականացնելու նպատակով: Հռոմի թելադրանքով եւ օգնությամբ նրանք ձգտում են կաթոլիկական դավանանքը հայերի մեջ տարածել իրենց իսկ՝ հայերի միջոցով: Այդ նպատակով Լվովում հիմնվում է դպրոց՝ հայոց եկեղեցու համար սպասավորներ պատրաստելու նպատակով:

Խտրություն չդնելով միջոցների միջեւ, կաթոլիկները փաստորեն իրենց ձեռքը վերցրին Լվովի հայոց եկեղեցու կառավարման գործը:

Նիկոլ Թորոսովիչի մահից հետո Լվովի հայ եկեղեցու առաջնորդ ձեռնադրվեց Վարդան Հունանյանը, ով 1689թ. հոկտեմբերի 10-ին պապական նվիրակ Գանդելմիի նախագահությամբ հրավիրեց լեհահայ եկեղեցու ժողով, որտեղ էլ Լեհաստանի եւ Արեւմտյան Ուկրաինայի հայոց եկեղեցին պաշտոնապես եւ վերջնականապես հայտարարվեց Էջմիածնի մայր աթոռից անկախ եւ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն միացված:

Մոտ կես դար տեւեց լեհահայերի պայքարը Հռոմի եւ Լեհաստանի կաթոլիկական ռեակցիայի միացյալ ուժերի դեմ: Թեեւ պայքարը տեղի էր ունենում եկեղեցու եւ դավանանքի շուրջ, սակայն իր էությամբ՝ ազգապահպանության համար մղվող պայքար էր:

Հիմա՝ դարեր անց, մի հարց շարունակում է հնչել՝ կարո՞ղ էր Մովսես Տաթեւացին Լվովի հայ թեմի խնդիրը լուծել հօգուտ Հայ առաքելական եկեղեցու եւ կասեցնել կաթոլիկության տարածումը Լեհաստանի եւ Ուկրաինայի գաղթօջախներում:

Այդ հարցը, ըստ էության, մեկ պատասխան ունի՝ չէր կարող, թեեւ իրենից կախված ամեն ինչ արեց:

***

1625 թվականն էր, երբ Խոտանան գյուղում ոմն գրիչ՝ Ղազար անուն, պատգամեց իր ժամանակակիցներին ու գալիք սերունդներին՝ «Արդ, աղաչում եմ բոլոր հայրերին ու եղբայրներին, վարդապետներին ու քահանաներին, իմաստասեր գիտուններին… , ձեր մաքրափայլ աղոթքներում հիշեցեք սրբասնունդ ու պատվական Մովսես վարդապետին եւ նրա ծնողներին»:

Հետագայում, սակայն, տարբեր պատճառներով, այդ պատվիրանը չի կատարվել պատշաճ ձեւով, իսկ խորհրդային տարիներին լիովին մոռացության է մատնվել Հայոց մեծ Մովսեսը:

Այնպես որ՝ վաղուց է եկել ժամանակը, որ մենք, հատկապես սյունեցիներս, մոռացության փոշուց մաքրենք Սուրբ Մովսես Տաթեւացու անունը, նորովի հավերժացնենք նրա հիշատակը, հիշենք նրա բոլոր գործերն ու արարումները, հպարտություն ապրենք, որ Սյունյաց աշխարհը հայ ժողովրդին պարգեւել է Մովսես Տաթեւացի:

Այդ նպատակով էլ հրատարակության ենք պատրաստում «Սյունյաց երկիր» թերթի հատուկ համար՝ հովանավորությամբ Սյունիքի մարզպետ Սուրեն Խաչատրյանի եւ Կապանի նախկին քաղաքապետ Արթուր Աթայանի: Համարի նախապատրաստության ընթացքում որոշ աշխատանքներ արդեն կատարել ենք, փորձում ենք լուծում տալ նաեւ մի քանի այլ հարցերի:

Կատարված աշխատանքներից երկուսը կուզենայինք հիշատակել:

1. Մովսես Տաթեւացու պատկերը ժամանակի ընթացքում կամ հետո չի ստեղծվել: Վերջին տարիներին նման փորձեր արվել են, եւ հիմա ունենք երեք տարբերակ: Սակայն դրանք մեզ չեն գոհացրել, եւ ստեղծել ենք մի նոր դիմանկար: Հեղինակը կապանցի գեղանկարիչ Ռուբեն Կոստանդյանն է: Դիմանկարը ստեղծելու համար հիմք են ընդունվել բազմաթիվ սկզբնաղբյուրներում տեղ գտած նկարագրությունները եւ առաջին հերթին ոմն գրիչ Ստեփանոսի 1655թ. մի հիշատակություն (Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ հ.Գ., Երեւան, 1984, էջ 648):

2. Երեւանի պետական համալսարանի հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի ղեկավար, պրոֆեսոր Պետրոս Հովհաննիսյանի աջակցությամբ, կարելի է ասել առաջին անգամ, ստեղծվել է Մովսես Տաթեւացու մատենագիտությունը: Հեղինակը տեր Արարատ քահանա Պողոսյանն է, ով Վեհափառ Հայրապետի բարձր տնօրինությամբ 2013թ. նոյեմբերի 1-ից նշանակվել է Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Վաչե եւ Թամարա Մանուկյան» մատենադարանի տնօրեն:

Մինչ այդ Մովսես Տաթեւացու մատենագիտությունը ստեղծելու փորձ է արել տաթեւացիագիտության երախտավորներից մեկը՝ Ներսես վրդ. Ակինյանը՝ «Մովսէս Գ. Տաթեւացի Հայոց կաթողիկոսն եւ իր ժամանակը» հիմնարար աշխատության մեջ (Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1936):

3. Խնդիրներից մեկը Հայոց մեծահամբավ այդ վարդապետի շիրմի հարցն է, որը շարունակում է մնալ անհայտության մեջ:

Մովսես Տաթեւացին (ըստ պաշտոնական պատմագրության) մահկանացուն կնքեց 1632թ. մայիսի 14-ին եւ թաղվեց Երեւանի հնագույն գերեզմանոցներից մեկում՝ Կոզեռնի գերեզմանատանը՝ 10-11-րդ դարերի հայոց մեծ վարդապետ Հովհաննես Կոզեռնի եւ Մելիքսեթ Վժանեցի վարդապետի մեջտեղում: Հետագայում այդտեղ՝ դրանց գերեզմանների վրա, շինվեց մի վայելուչ մատուռ՝ կոչվելով Կոզեռնի մատուռ, որը 1829թ. հիմնանորոգվեց: Այդ մատուռը ժամանակին համարվել է մեծ սրբավայր, այնտեղ ննջող սրբի հիշատակին հաճախ Սուրբ պատարագ է մատուցվել:

Սակայն, Երեւան քաղաքի ընդարձակման նկատառումներով, 1934թ. որոշում է կայացվել տեղափոխել Կոզեռնի գերեզմանոցը: Աստծո ողորմությամբ, մինչդեռ, մատուռը կանգուն է մնացել, թեեւ արտաքինից չի երեւում:

1955 թվականից մատուռը դարձել է բնակելի տուն՝ ինչ-որ չափով վերափոխումների ենթարկվելով:

Բազմաթիվ մասնագետների կարծիքով՝ բնակության համար հարմարեցված մատուռի այլեւս բետոնապատ հատակի ներքո են Մովսես Տաթեւացու, Հովհաննես Կոզեռնի եւ Մելիքսեթ Վժանեցու սրբասուն նշխարները:

Մովսես Տաթեւացու շիրմի շուրջ ստեղծված վիճակի հանդուրժումը մեր օրերում, կարծեք, այլեւս բացատրություն չունի:

Այդ հանգամանքը հաշվի առնելով է, որ Սյունիքի մարզպետ Սուրեն Խաչատրյանը մի քանի օր առաջ նամակ է հղել ՀՀ նախագահին եւ Ամենայն հայոց կաթողիկոսին՝ առաջարկելով պատշաճ վերաբերմունք մատուցել Մովսես Տաթեւացու շիրմին՝ նվիրական այդ վայրը բարեկարգելով, ուխտատեղին վայելուչ տեսքի բերելով: Որպես խնդրի լուծման մեկ այլ տարբերակ նշվել է Մովսես կաթողիկոսի՝ Սուրբ Էջմիածնում կամ Տաթեւի վանքում վերաթաղելու տարբերակը:

4. Մի հարց եւս, որ այս օրերին ավելի պարզաբանվեց ու հստակեցվեց:

Մեզանում ընդունված է, որ Մովսես Տաթեւացին մեր ազգային-եկեղեցական վերջին սուրբն է: Այդ մասին նշված է նաեւ «Ամենայն հայոց կաթողիկոսները» ժողովածուի Ա պրակում (Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հրատարակչություն, 2008): Այդ մասին իմանում ենք նաեւ «Վարք սրբոց» աշխատությունից (Երեւան, 1998). «Հայ եկեղեցու կողմից կանոնացված վերջին սուրբն է, որն այդ պատվին է արժանացել իր բեղուն հոգեւոր գործունեության ու մի շարք բարենորոգությունների համար, որովհետեւ դրանք իրագործվել են մեր եկեղեցու անկումային, կարելի է ասել, ամլացած տարիներին:

Այդ բոլորով հանդերձ, հարցի վերաբերյալ ոչ միանշանակ կարծիք է եղել մատենագիտության մեջ:

Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնում ս.թ. ապրիլի 23-ին, երբ սրբադասվում էին Հայոց ցեղասպանության նահատակները, մեր հոգեւոր հայրերի աղոթքներում եւ խոսքերում քանիցս վերահաստատվեց փաստը, որ, իսկապես, Մովսես Տաթեւացին է եղել հայոց ազգային-եկեղեցական վերջին սուրբը: Վկայակոչվեց Սիմեոն Երեւանցուն, ով առաջինն էր պաշտոնապես հռչակել այդ գնահատությունը:

Սիմեոն Երեւանցին, ով Հայոց կաթողիկոս էր 1763 թվականից, լրացրել, կարգավորել եւ հրապարակել է հայ եկեղեցու «Տօնացոյցը» (հ. 1-2)՝ նպատակ ունենալով միաձեւություն մտցնել ծեսերի ու արարողությունների մեջ (գործադրվել է 1777-ից), որտեղ էլ նշվել է Մովսես Տաթեւացու անունը:

Հարցը, սակայն, դրանով չի փակվում, մանավանդ որ մի շարք պատմաբաններ, այդ թվում Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանը («Ազգապատում»), պնդում է՝ «… ոչ տօնացոյցը եւ ոչ յասմաւուրքը չեն արձանագրած»: Ավելի ճիշտ՝ Մաղաքիա Օրմանյանը երկակի մոտեցում է ցուցաբերում՝ մեկ վկայակոչում է Ավետիս վարդապետ Պերտերյանի «Պատմություն հայոց»-ը (Կ.Պոլիս, 1871, էջ 1), մեկ էլ թերահավատություն ցուցաբերում («Ազգապատում», հատոր 2, էջ 3587):

Դա նշանակում է, որ դեռեւս անելիք ունենք «Տօնացոյցի» ուսումնասիրության ուղղությամբ:

Ավելի հստակ է եղել Մովսես Տաթեւացու հիշատակի հանդեպ եկեղեցու վերաբերմունքը: Մայիսի 14-ը նրա հիշատակի օրն է: Նրա անունը հիշվում է Սուրբ Պատարագի ժամանակ՝ մեծամեծ սրբերի, եռամեծ հովիվների ու հովվապետերի շարքում:

Ահա այսպիսի հարցերի պարզաբանման խնդիր է ծառացել մեր առջեւ «Սյունյաց երկրի» հատուկ համարի նախապատրաստության շրջանում: Եվ մենք երախտապարտ կլինենք, եթե բնագավառի մասնագետներն աջակցեն մեզ իրենց հոդվածներով եւ ուսումնասիրություններով:

Ամենամեծ անելիքը, համոզված ենք, Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության այն հատվածի հետազոտությանն է վերաբերում, որ կապված է Հռոմի եկեղեցու հետ նրա առնչություններին եւ առհասարակ դավանաբանական մի քանի սկզբունքային հարցերի հանդեպ նրա դիրքորոշմանը:

Այսօր էլ այդ հարցերը շահարկվում են, քանի որ հրապարակի վրա առայժմ (եւ հիմնականում) հռոմեադավան պատմագիրների խոսքն է:

***

Մովսես Տաթեւացին, որ իր ամբողջ կյանքը նվիրել է քարոզչական, ուսուցչական, շինարարական եւ վարչական գործունեության, չէր կարող զբաղվել նաեւ զուտ մատենագիտությամբ: Ինչպես Ներսես Ակինյանն է նշում՝ «Իր գրքերն են իր աշակերտները, իր շինարարական գործերը, ամբողջ հայ կեանքի վերազարթնումն եւ հայ Եկեղեցւոյ կազամկերպումն: Զարմանալի է, որ անոր ձեռքով գրուած եւ ոչ մէկ ձեռագիր ծանօթ է հրապարակի վրայ. թէպէտ կան անոր հրամանով գրուած գրչագիրներ»:

Այդունահանդերձ կարող ենք ասել, որ նա մեծ թվով գրական ժառանգություն է թողել: Այդ շարքում, իհարկե, առաջինը «Ողբ ի մահն Սրապիոն վարդապետի» ստեղծագործությունն է՝ գրված մասամբ արձակ եւ մասամբ ոտանավոր: Նվիրված է Սրապիոն վարդապետ Ուռհայեցուն, ով 1603-ին օծվեց Էջմիածնի կաթողիկոս իբրեւ Գրիգոր ԺԳ, բայց 1606-ին հրաժարվեց ու վերադարձավ Ուռհա, եւ նույն տարում մահացավ Ամիդում: Սրապիոնը Մովսեսի ուսուցիչն էր: Մովսեսն այդ ողբի մեջ արտահայտում է իր զգացմունքները սիրելի ուսուցչի մահվան կապակցությամբ:

Նրա մատենագիտական ժառանգության մաս են կազմում հետեւյալ փաստաթղթերը՝

Թուղթք առ Ուրբանոս Ը, Թուղթ առ Վլատիսլաւ թագաւոր, Թուղթ առ Գրիգոր Կեսարացի, Թուղթ առ Աւգոստինոս Բաջենց, Թուղթք երկու առ Գրիգոր Վ. Դարանաղցի, Օրհնութիւն եւ Քաղուածք տօնից եւ տէրունականաց եւ ամենայն սրբոց, Կոնդակ Մաղարադայ վանքի: Ըստ Հրաչյա Աճառյանի՝ Մովսեսը հեղինակ է նաեւ մի գանձի ու մի տաղի:

***

Տարակարծություններ կան Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության մի քանի տարեթվերի հարցում:

Դրանց մի մասում հստակություն մտցնելը, կարծում ենք, անհրաժեշտ է:

Նախ՝ ծննդյան թվականի մասին:Ըստ շրջանառվող առաջին վարկածի՝ ծնվել է 1577 կամ 78 թվականին: Իբրեւ հիմք կարող ենք վկայակոչել «Վարք սրբոց» գիրքը, Հայ եկեղեցու հանրագիտարանը… Կարող ենք վկայակոչել Կարապետ եպիսկոպոս Ամատունուն, Ներսես Ակինյանին եւ այլոց:

Երկրորդ վարկած. Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանի կարծիքով՝ երբ 1600թ. աբեղա եւ քահանա ձեռնարդվեց՝ 15 տարեկան էր, ասել է թե՝ ծնվել է 1585թ.:

Կա նաեւ երրորդ վարկածը, ըստ որի՝ ծնվել է 1573 թվականին: Այդ վարկածի համար հիմք են ծառայում մի քանի ձեռագրեր: Օրինակ՝ «Ժողովածու» կոչվող ձեռագիրը (վայր՝ Էջմիածին, ստացող՝ Մովսէս աբեղա): Սույն ստացողն էլ հիմք է ընդունել N507 ձեռագրի հիշատակարանի վկայությունը: Դրա համաձայն՝ Մովսես Տաթեւացու մահը տեղի է ունեցել 1633թ. մայիսի 21-ին (Հայրերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԷ դար, հ. Գ, էջ 6):

Մովսեսի՝ 1633թ. մայիսի 21-ին, 60 տարեկանում մահանալու մասին է վկայում «Ճաշոց» կոչվող ձեռագիրը (վերը նշված հիշատակարանի էջ 646-650), որտեղ նշված է նաեւ՝ ծնվել է 1573 թվականին:

Մահվան տարեթիվը: Քիչ առաջ մատնացույց արեցինք երկու աղբյուր, որոնց համաձայն Մովսեսը մահացել է 1633թ. մայիսի 21-ին: Մյուս կողմից՝ Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտոնական պատմագրությունը կողմնակից է վարկածին, որի համաձայն Մովսեսը մահացել է 1632թ. մայիսի 14-ին: Ի դեպ, Հրաչյա Աճառյանն էլ (Հայոց անձնանունների բառարան, Երեւան, 1946) մահվան տարեթիվ է համարում 1632-ը:

Մահվան տարեթվի երրորդ տարբերակի հիմք է Ուրբանոս Ը պապին հղած երկրորդ նամակը, որի տակ նշված է՝ 1632, օգոստոս 19, ինչը նշանակում է, որ այդ տարվա մայիսի 14-ին նա չէր կարող մահացած լինել: Նամակն ավարտվում է այսպիսի տողով՝ «Ես Մովսէս կաթողիկոս գրեցի ձեռամբ իմով»: Դրանից հետո՝ նույն տարվա օգոստոսի 30-ին, Մովսեսը նամակ է հղել Լեհաց Վլադիսլավ թագավորին:

Մովսեսի ժամանակակիցը՝ Գրիգոր վարդապետ Կամախեցին (Դարանաղցին), իր Ժամանակագրության մեջ նշում է 1633 թվականը՝ գրելով նաեւ, որ «Սուրբ Գրիգորի աթոռին նստեց չորս տարի»:

Ներսես վարդապետ Ակինյանն էլ Մովսեսի մահվան տարեթիվ է համարում 1633թ. մայիսի 21-ը՝ նշելով՝ «Մենք ստուգագոյն կը համարենք Մովսիսի մահուան տարին եւ օրը՝ 1633 մայիսի 21, այն է՝ ըստ նոր տօմարի՝ մայիսի 31»:

Ղեւոնդ Ալիշանն էլ մահվան տարեթիվ է համարում 1633թ. մայիսի 14-ը:

Հատկապես մահվան տարեթվի շուրջ առկա խառնաշփոթը տարակարծություն է առաջացրել նաեւ Մովսեսի կաթողիկոսության ժամանակի հարցում: Առաջին վարկած՝ կաթողիկոսության մեջ մնաց երեք տարի չորս ամիս: Երկրորդ վարկած, որ առավել հավանական է, կաթողիկոսության մեջ մնաց չորս տարի չորս ամիս: