Սեպտեմբերի 11-ին լույս է տեսել «Սյունյաց երկիր» թերթի հերթական համարը (N23 (366))՝ նվիրված Ամենայն հայոց 101-րդ կաթողիկոս, հայոց ազգային-եկեղեցական վերջին սուրբ Մովսես Գ Տաթեւացուն (Խոտանանցուն):

Թերթն առաջին անգամ լույս է տեսել A4 չափսով, ծավալը՝ 148 էջ կամ 18.5 տպագրական մամուլ:

Թերթի տպագրությունը հովանավորել են Սյունիքի մարզպետ Սուրեն Խաչատրյանը եւ Կապանի նախկին քաղաքապետ Արտուր Աթայանը:

Համարի խմբագրականը, որ հեղինակել է Սամվել Ալեքսանյանը, ստորեւ:

Հայոց մեծ Մովսեսը

Ամենայն հայոց 101-րդ կաթողիկոս, տիեզերահռչակ ու բազմապատիկ լուսավորիչ հայոց, վերստին նորոգող Սուրբ Էջմիածնի, հայոց ազգային-եկեղեցական վերջին սուրբ Մովսես Գ Տաթեւացի (Խոտանանցի)

Մեծ պատիվ է մեզ համար չորս դար հետո խոսք ասել Սյունյաց աշխարհի բոլոր ժամանակների ամենանշանավոր զավակներից մեկի՝ Մովսես Տաթեւացու մասին, ով եղավ դարակազմիկ անձնավորություն, ով դեռեւս կենդանության օրերում ստացավ «Երկրորդ լուսավորիչ հայոց» պատվանունը, ով 17-րդ դարասկզբի քաոսի մեջ ճառագած լույս եւ ամայության մեջ նոր կյանք վերընձյուղող ու ավերակների վրա նոր քաղաքակրթություն կառուցող ճարտարապետ դարձավ, եղծված բարքերի բուժիչ եւ հանգած խորաններին կյանք տվող հայրապետ, ով առաջնորդեց երկրի մեջ քրիստոնեական կարգի վերահաստատումը:

Եվ նրա հանդեպ մեր սերը, հարգանքն ու հիացմունքն արտահայտելու համար հրատարակում ենք «Սյունյաց երկրի» հատուկ համար՝ փորձելով մոռացության փոշուց մաքրել նրա անունը, նոր սերնդին ներկայացնել Հայոց մեծ Մովսեսի նկարագիրը, կյանքը եւ գործունեությունը:

Համոզված ենք՝ թերթի սույն համարը կարժանանա ընթերցողի բարեհաճ վերաբերմունքին:

Համոզված ենք նաեւ, որ կգտնվեն գիտական ու կրթական հաստատություններ, լրատվամիջոցներ ու անհատներ, որոնք մեզանից հետո եւ մեզանից ավելի հիմնավոր ու բազմակողմանի կներկայացնեն Մովսես Տաթեւացուն, քանզի նա անցյալ չէ, այլ ներկա է եւ ընդօրինակման արժանի է մի այր է, որ միշտ պիտի ներկա լինի մեր ազգային ընթացքին. ոչ սովորական մեր ժամանակներում առավել եւս:

Մովսես Տաթեւացուն «Սյունյաց երկրի» հատուկ համար նվիրելու եւ Հայոց երկրորդ լուսավորչին նոր սերնդին ներկայացնելու հույժ գնահատելի նախաձեռնության հեղինակներն են Սյունիքի մարզպետ Սուրեն Խաչատրյանը եւ Կապանի նախկին քաղաքապետ (2008-12թթ.) Արտուր Աթայանը:

Ինչպես դարեր շարունակ, այնպես էլ մեր օրերում, կարեւոր են հոգեւոր-մշակութային նախաձեռնությունները: Հիշենք Պատմահոր ողջույնի խոսքը «Հայոց պատմության» սկզբնամասում՝ ուղղված Սահակ Բագրատունուն: Եվ ուրեմն հետեւենք այդ ավանդույթին եւ ասենք՝ գովեստի է արժանի նախաձեռնողների ու հովանավորների վերաբերմունքը Սուրբ Մովսես Տաթեւացու հիշատակին. Սուրեն Խաչատրյանն ու Արտուր Աթայանը նաեւ այս ձեռնարկմամբ պետք է ճանաչվեն, որովհետեւ նպաստեցին, հորդորեցին, որ ծնվի սույն հիշատակարան-թերթը՝ յուրօրինակ նպաստ բերելով մեր հայրենագիտությանը:

Անցած ճանապարհը՝ համառոտ

Մատենագիրներից շատերը նրան անվանում էին Սյունեցի, Խոտանանցի, Աճանանցի հորջորջումով: Սակայն Մաղաքիա Օրմանյանն իրավացիորեն կանգ է առնում Տաթեւացի մականվան վրա, որը մի տեսակ նվիրագործված էր եւ ընդհանրացված, թեեւ Շահ Աբաս Ա-ի եւ Շահ Սաֆիի հրովարտակներում նշվում է Խոտանանցի մականունով:

Ծնվեց իբրեւ զավակ «մեծազգի» ծնողաց: Նրա ծնունդը հետագայում (1628թ.) երգեց Մկրտիչ Ջուղայեցին:

Ահա մի հատված նրա բանաստեղծությունից.

Ոմն մեծազգի,

տեղեաւ գովելի եւ անւանելի,

սուրբ ուխտին Ստաթէի

եւ մենարանի

սրբոյն Գրիգորի.

ի վերջս ժամանակի

սորին վիճակի

տունկ բուսեալ լինի

յարմատոց տեղի

սրբոյն Ստաթէի

ծառ զարմանալի

ոստ բազում ունի

միշտ պտղաբերի:

Մեկ ուրիշ ներբողյան էլ Մովսեսի մահվանից հիսուն տարի անց հեղինակել է Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը:

Ծնողների անունը չի նշվում, հիշատակություն կա միայն քրոջ մասին, ում միակ զավակը եղավ «կրօնաւոր բանասէր» Գրիգորիսը: Մովսեսին ազգական էր Տաթեւի Հովհաննես արքեպիսկոպոսը:

Մովսեսի մանկությունն անցել է Խոտանան գյուղում: Նորահաս պատանուն այնուհետեւ ձգեց մոտակա հռչականուն Տաթեւը:

Ըստ Առաքել Դավրիժեցու՝ «Դեռեւս 15 տարեկան էր՝ ավել կամ պակաս, նրան քահանայության աստիճան տվեցին եւ օրհնեցին կուսակրոն աբեղա» (Պատմություն, Երեւան 1988, էջ 225): Այդ ժամանակ էլ որպես Տաթեւի վանքի միաբան կոչվեց Մովսես Տաթեւացի:

Այնուհետեւ մեկնել է Ամիդ, որտեղ աշակերտել է Սրապիոն վարդապետ Եդեսացուն:

1610-ին տեղափոխվել է Երուսաղեմ եւ դարձել Ս. Հակոբյանց վանքի միաբան, եղել Ս. Հարություն տաճարի լուսարար, տարբեր վայրերում՝ նվիրակ՝ «վասն Երուսաղէմի»:

1612-ին Գրիգոր Կեսարացուց, ով Մովսեսի ուսուցիչն էր Սրապիոն Եդեսացուց հետո, ստացել է վարդապետական գավազան:

1613-ին վերադարձել է Տաթեւի վանք, այնուհետեւ մտել նորահիմն Սյունյաց մեծ անապատ:

1620-ից քարոզել է Երեւանի Ս. Կաթողիկե եկեղեցում, վերաշինել տեղի Ս. Անանիա առաքյալի անապատը, կարգավորել Այրարատի եկեղեցիներն ու վանքերը, վերաբացել Հովհանավանքի եւ Սաղմոսավանքի դպրոցները, պատրաստել բազմաթիվ աշակերտներ եւ նրանց ուղարկել տարբեր վայրերում դպրոցներ բացելու, տարածելու հայ գիրն ու դպրությունը:

1623թ. ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Մելիքսեդեկ Գառնեցի աթոռակից կաթողիկոսի, ձեռնադրվել է եպիսկոպոս:

1626-ին Պարսկաստան տարագրված հայերի հրավերով այցելել է Նոր Ջուղա՝ իր քարոզներով ոգեպնդելով տարագիր հայությանը եւ ամրապնդելով նրանց ազգային ոգին ու հավատը:

1627-ի հունվարին պարսից Շահ Աբաս 1-ինը նրան շնորհել է Սուրբ Էջմիածնի վանքը նորոգելու հրովարտակ: Վերադառնալով Հայաստան՝ 1627-ի հունիսին նշանակվել է Սուրբ Էջմիածնի վանքի լուսարար:

Այդ ընթացքում, կարելի է ասել, վարել է կաթողիկոսարանի գործերը: Եվ պատահական չէ, որ 1628-ի սկզբից երբեմն հիշատակվում է որպես ընտրյալ կաթողիկոս, սակայն պաշտոնապես օծվել է 1629-ի հունվարի 13-ին:

Իր լուսավորական, եկեղեցաշինական գործունեության համար ժամանակակիցների կողմից անվանվել է «Երկրորդ լուսավորիչ հայոց»:

Զբաղվել է նաեւ մատենագրությամբ, հեղինակել թղթեր եւ մի Ողբ:

Իր անխոնջ գործունեության համար արժանացել է ազգային-եկեղեցական սրբի լուսապսակի:

Մահացել է մոտ 60 տարեկանում՝ կարճատեւ հիվանդությունից հետո, թաղվել Կոզեռնի գերեզմանատանը:

Մահվան մահճում հրահանգել է, որ իրենից հետո կաթողիկոսական գահ բարձրանա Փիլիպոս Աղբակեցին: Ահա, թե ինչպես է այդ պահը նկարագրում Առաքել Դավրիժեցին. «1081 (1632) թվականին, երբ հասավ Մովսես կաթողիկոսի վախճանը, նրա մոտ հավաքվեցին եպիսկոպոսներ, վարդապետներ եւ երեւելի մարդիկ, նաեւ Թահմազղուլի խանը՝ քաղաքի իշխանը, եւ ողբալով ասացին. «Որովհետեւ քո տերը եւ կյանք տվողը այդպես կամեցավ, որ դու հեռանաս ու գնաս մեզնից, ուստի այժմ խնդրում ենք քո հայրախնամ գութից, որպեսզի մեզ բոլորովին որբ չթողնես, այլ հայտնես մեզ, թե ումն ես տալիս մեզ, որ քեզնից հետո լինի հայր եւ հովիվ»: Նա ասաց. «Դուք գիտեք, ում կամենում եք, ընտրեք»: Իսկ ժողովի բազմությունն ասաց. «Մենք ամբողջ աշխարհով քեզ ընտրեցինք, իսկ այժմ դու ում ընտրես, մեզ ընդունելի է»: Նա ասաց. «Ես կամենում եմ, որ Փիլիպոս վարդապետը լինի իմ փոխանորդը եւ Սուրբ Էջմիածնի աթոռի հաջորդը»: Երբ նրանք բոլորը լսեցին, հոժար կամքով հաճեցին եւ ընդունեցին, որ Փիլիպոսը լինի կաթողիկոս» (Պատմություն, Երեւան, 1988, էջ 249):

Պայքար՝ իր ուղղությունը պաշտպանելու համար

Մովսեսն իր կյանքի ու գործունեության ընթացքում անցավ բազում փորձությունների միջով՝ իր ուղղությունը պաշտպանելու համար: Նրա դեմ մի քանի ուղղությամբ ճակատամարտ էին վարում բառի իսկական իմաստով:

Այդ պայքարի մի քանի դրվագի մասին՝ ստորեւ:

Ագուլիսում Մովսեսի ու Պողոս Մոկացու հիմնած դպրոցի եւ այնտեղ ուսուցիչ կարգված Անդրեասի հետ տեղի ունեցած ողբերգական միջադեպի մասին թերթի սույն համարում, անշուշտ, անդրադարձ կլինի: Բայց… Մովսես ու Պողոս վարդապետները, որ այդ ժամանակ (1617) Սյունիքում էին, մեղադրվեցին որպես Անդրեասի խրատատու եւ ուսուցիչ: Ինչպես Առաքել Դավրիժեցին է վկայում՝ «…. Զորականները գնացին Մովսես վարդապետին բռնեցին, սրա հետ նաեւ Պողոս վարդապետին: Զուգափայտից օղակ սարքեցին, դրին նրանց պարանոցները, եւ երկաթե ոտնակապեր՝ ոտքերը, ձյուն-ձմեռվա ցուրտ օրերին երկու վարդապետներին բերին շահի բանակը եւ հայտնեցին նրան» (Պատմություն, Երեւան, 1988թ., էջ 284):

Շահը, սակայն, մահվան դատավճիռը փոխեց հինգ հարյուր թուման տուգանքով:

Վարդապետները կարողացան գումարը հավաքել ու փրկվել:

Մովսեսի դեմ հատկապես թշնամական գործողություններ էր կատարում ոճրագործ կաթողիկոս Մելքիսեթը: Սա սպառնալիքներ էր ուղարկում նրան եւ պահանջում դադարեցնել քարոզչությունը, փակում նրա բացած հիմնարկությունները:

Մովսեսը երկար ժամանակ ուշադրություն չէր դարձնում դրան, բայց, ի վերջո, այնքան նեղացած զգաց իրեն, որ վճռեց անցնել Էրզրում…

Մի ուրիշ անգամ էլ Մելքիսեթը մի կեղծ պարտամուրհակ շինել տվեց Մովսես վարդապետի անունից, որով նա իբր պարտավորվում էր հարյուր թուման տալ կաթողիկոսին: Երկու ամիս ձգձգվող դատավարության ընթացքում բացահայտվեց կեղծիքը:

Մովսեսը խնդիրներ ունեցավ նաեւ Տաթեւի վանքում: Երբ Կ.Պոլսում Գրիգոր Կեսարացին նրան շնորհեց վարդապետական գավազան, ուղարկեց ինքնագլուխ քարոզության: Տիգրանակերտից, Վանից ու Թավրիզից հետո եկավ հայրենի Սյունյաց աշխարհ՝ Տաթեւի վանք:

Աշխարհականների ու եկեղեցականների համար նրա վերադարձն անպատմելի ուրախություն եղավ: Սակայն հետո Տաթեւի վանքի միաբանները՝ եպիսկոպոսներ, աբեղաներ, հետ կանգնեցին նրանից, քանզի նրա քարոզները չընդունեցին: Այդ պատճառով էլ գնաց Մեծ անապատ:

Շատ անվանի աշխարհականներ ու եկեղեցականներ, ոչ միայն չէին ընդունում Մովսեսի ու Պողոսի քարոզությունը, այլեւ հակառակվում էին, խաբեբա անվանում նրանց, վարդապետների մասին չարահամբավ լուրեր տարածում եւ ամբաստանում:

Քանիցս նրանց անարգալից խոսքեր ասաց Մելքիսեթ կաթողիկոսը:

Եվ մի պահ Մովսես վարդապետն այնքան նեղացավ (ինչպես նշեցինք վերեւում), որ իր փիլոնը, գավազանը եւ գորգն ուղարկեց կաթողիկոսին՝ ասելով. «Որովհետեւ չես կամենում մեր քարոզությունը, ահա եւ առ քեզ մեր իշխանությունը, իսկ մենք լռելով կդադարենք քարոզելուց, եւ եթե դրա առիթով որեւէ մեղք լինի, դու պատասխան կտաս աստծուն (Առաքել Դավրիժեցի, Պատմություն, Երեւան, 1988թ., էջ 232):

Մելքիսեթը, սակայն, վերադարձրեց գավազանը եւ չվերցրեց Մովսեսի իշխանությունը:

Մովսեսը՝ կրթական գործի եւ գրական կյանքի կազմակերպիչ

Մովսեսը Մեծ անապատում կրթական գործի հիմնադիր եղավ, երբ հասավ այնտեղ (1613թ.): Ըստ Ներսես Ակինյանի՝ «Բաւական չհամարեցաւ Մովսէս, որ միաբանները ապրին մեկ յարկին տակ տեսական կեանքին անձնատուր, այլ անհրաժեշտ տեսաւ, որ անոնք ծանօթանան նաեւ գրագիտութեան, կրթուին եկեղեցական ուսումներով, ըլլալու գործնական կեանքի համար ալ ընդունակ գործիչներ: Եկեղեցին եւ վանքերը, որոնք լքուած էին, կը պահանջէին կրթուած եւ հոգեւոր հրահանգներով դաստիարակուած առաջնորդներ, իսկ ժողովուրդը կը կարօտէր կենդանի խօսքի եւ լուսամիտ հովիւներու….» (Մովսէս Գ. Տաթեւացի, Հայոց կաթողիկոսն եւ իր ժամանակը, Վիեննա, 1936, էջ 187):

Այդ նպատակով էլ Մեծ անապատում հիմք դրվեց դասախոսական ընթացքների: Կրթական գործին լծվեցին Տեր Կիրակոսը (Տրապիզոնից), Պողոս Վ. Մոկացին, Ներսես Վ. Մոկացին, Թովմաս Տաթեւացի եպիսկոպոսը, Դավիթ Շամքորեցի եպիսկոպոսը եւ, իհարկե, Մովսես Վ. Տաթեւացին:

Ուսուցանվող գլխավոր առարկաներն էին՝ գրչության արվեստ, ժամասացություն, Հին եւ Նոր կտակարանների բացատրություն: Առաջադեմ աշակերտներին սովորեցնում էին նաեւ «արտաքին գրոց» ուսումը:

Աշակերտների թվում էին Փիլիպոս Աղբակեցին, ով հետագայում դարձավ Հայոց կաթողիկոս, Ներսես Վ. Մոկացին, ով հետագայում նույնպես դասախոսեց կրթարանում: Կար նաեւ Մելիքսեթ անվամբ մի աբեղա, ով Ներսես Վ. Մոկացու հետ գնաց Լիմ կղզին եւ նորաստեղծ անապատում եղավ Ներսեսի միաբան եղբայրը:

Հիշատակելի է գրչության արվեստի վարպետ Դավիթ Եպիսկոպոսը, ում մասին իմանում ենք Տանձավեր գյուղում 1620թ. գրված Ավետարանից:

Այդ ժամանակ գրքերը շատ քիչ էին, իսկ պահանջը շատ էր, եւ կարիք եղավ արտագրել ու տարածել առկա ձեռագրերը: 1600-ից սկսած Արեւելյան Հայաստանում գրված ձեռագրերը հազվադեպ էին: Ուստի եւ Մեծ անապատում սկիզբ առավ ձեռագրերի արտագրումը: Եվ ասպարեզ եկան մեծ թվով գրիչներ, ծաղկողներ, որոնցից մի քանիսի անունը արժե հիշատակել:

Մինաս երեց, ով 1613-ին Եղինգյան գյուղի մեջ ընդօրինակեց Հարանց վարքը: Հավանաբար նա է Էջմիածնի թ. 1678 ձեռագրի հեղինակը նույնպես:

Ղուկաս գրիչ, ով Թումա եպիսկոպոսի խնդրանքով ընդօրինակեց Վիեննայի Մխիթ. մատենադարանի թ. 168 ձեռնադրության գիրքը: Նույն Ղուկաս դպիրը Գետաթաղի Սբ Աստվածածին եկեղեցու հովանու ներքո, Ղազար քահանայի եւ Սարգիս եպիսկոպոսի խնդրանքով, ընդօրինակեց Ն.Լամբրոնացու «Խորհրդածությունքը»: Զաքարիա կրոնավորի հորդորով էլ Գետաթաղ գյուղում ընդօրինակեց մի Ավետարան:

Թովմաս եպիսկոպոսը «տէր Սարգիսի ձեռօք» 1617-ին ստացավ Էջմիածնի թ. 801 Հարանց վարքը:

Խաչատուր գրիչ, ով 1619-ին «ի գիւղս Տանձաւէրի» ընդօրինակեց մի Ավետարան:

Մելիքսեթ երեց, ով 1621-ին ընդօրինակեց մի Մաշտոց «ի ժամանակս մեծ րաբունապետին մեծին Մովսէսի եւ Սարգիս պարոնտէր հօր»:

Սարգիս աշխարհական, ով Խոտանանում, «հրամանաւ տէր Ռըստակէսի ի խնդրոյ տէր Յակոբին», ընդօրինակեց մի Սաղմոսարան: Նույն գրիչը նույն վայրում գրեց Էջմիածնի թ. 2635 Կանոնագիրը՝ Տաթեւի Հովհաննես եպիսկոպոսի հորդորով:

Ղազար քահանա, ով էր «նօտարն մեծի հայրապետին Մովսէսի» եւ ընդօրինակեց Էջմիածնի թ. 1714 «Արտաքին գրոց» մեկ մասը:

Հովհաննես աբեղա. 1624-ին Տաթեւի անապատի մեջ Արիստակես վարդապետի առաջնորդության օրով ծաղկեց մի Ճաշոց գիրք:

Գրական այս շարժման մեջ գլխավորը, առանց տարակույսի, Մովսես վարդապետն էր, ով ամենաերեւելին էր «գրոց ուսուցիչներու» մեջ: Բազմաթիվ գրիչներ եւ ծաղկողներ հիշում են Մովսեսին:

Մեծ անապատն ու քույր մենաստանները ծաղկեցին ու համբավ վայելեցին 1613-20թթ.:

1620-21-ին վախճանվեցին «Անապատի հայր» տեր Սարգիս եպիսկոպոսը, Պողոս վարդապետը: Տեր Կիրակոսն ու Թումաս եպիսկոպոսը գնացին Հոչանց, շինեցին անապատ եւ այնտեղ բնակվեցին: Ներսես Մոկացին մեկնեց Լիմ:

Մովսես վարդապետը մնաց առանձին եւ շարունակեց իր գործը:

Մինչ այդ Պողոս վարդապետի հետ դպրոցներ էին հիմնել Հայաստանի տարբեր վայրերում: Իհարկե, այդ դպրոցներից մեծ հաջողություններ չէր կարելի ակնկալել: Բավական էր, եթե ուսուցիչները կարողանային մանուկներին ուսուցանել գրագիտության առաջին տարրերը, պատրաստեին նրանց սաղմոսերգության, ժամերգության, որպեսզի եկեղեցիների մեջ վերահաստատվեին հին կարգերը:

1620-ից Մովսեսը հեռացավ Սյունիքից: Ամիրգունա խանի աջակցությամբ նախ հոգեւոր դպրոց հիմնեց Սուրբ Անանիայի անապատում, ապա Էջմիածնում, Հովհանավանքում…

Մովսեսն ուրիշ երեք անապատ էլ հիմնեց կանանց համար. Կարբիի կուսաստանը, Հալիձորի եւ Շնհերի կուսանաց անապատները:

Ի դեպ, 17-րդ դարասկզբին իբրեւ գրչության վայր ճանաչում ձեռք բերեց Շինուհայրը: Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվում են Շինուհայրում ստեղծված ձեռագրերը: Շինուհայրի գրիչներից հայտնի են նաեւ կանայք: Այնտեղ սովորում էր 80-150 աղջիկ:

Շինուհայրի կուսանաց անապատը մինչեւ հիմա էլ կանգուն է՝ 5-6մ բարձրությամբ պարսպով շրջապատված: Անապատին կից կառուցված են եկեղեցի, սեղանատուն եւ խցեր:

Կապանի տարածաշրջանում գրչությամբ հայտնի դարձավ Խոտանանը (մեր ձեռքի տակ է այդ գյուղում գրված չորս ձեռագիր):

Ոչ պակաս հայտնի էր Աճանան երկրի Հալիձորի կուսանաց անապատը: Մեր ձեռքի տակ են այդ անապատում գրիչ Հռիփսիմեի եւ Եղիայի կողմից գրված ձեռագրերը:

Ձեռագրեր են ընդօրինակվել նաեւ Խնձորեսկում, Խոզնավարում:

Գրչությամբ աչքի է ընկնում Գորիսը: Ի դեպ, բնակավայրի անվան Գորիս ձեւն առաջին անգամ հենց այդ շրջանում է երեւան գալիս: Նկատի ունենք Մովսես գրիչի (այս Մովսեսը չշփոթենք Մովսես Տաթեւացու հետ) կողմից 1652թ. գրված շարակնոցը (վայրը՝ Սպահան), որի մեջ նշվում է Ծագաձորոյ երկրի եւ Գորիս կամ Գօրես գյուղի մասին:

Ձագեձորի եւ Գորիսի մասին հիշատակություն կա նաեւ Մովսես երեցի կողմից 1655 թվականին նորոգված մի Ավետարանում:

1657թ. գրիչ Սարգիս քահանան՝ Գորիս գյուղից, ով տեղափոխվել էր Գեղամա երկրի Բարկիս գյուղ, գրում է մի ավետարան: Սարգիսը խնդրում է հիշել իր ծնողներին՝ Պետրոս քահանային եւ Գուլին, նաեւ իր եղբայր Հակոբ քահանային, ով եւ իր ուսուցիչն էր (Հայերեն ձեռագրերի հիշատարականներ, ԺԷ դար, Գ հատոր):

Մտավոր կյանքի այս հսկա բարեփոխումը, որ տեղի ունեցավ Արեւելյան Հայաստանի մեջ քսան տարում, աննախադեպ էր:

Հակառակ քաղաքական կյանքի պղտորության եւ ներքին կյանքի բազմաշփոթ դրության, երկիրը հոգեւոր վերելք ապրեց՝ առաջնորդությամբ Մովսես Տաթեւացու:

Սյունյաց մեծ կամ Հարանց անապատում

Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության ամենալուսավոր էջերից մեկն էլ առնչվում է Սյունյաց մեծ կամ Հարանց անապատին:

Առաջին անապատականները (բնակավայրերից հեռու հաստատված քրիստոնյա ճգնավորների մենաստան, եղբայրական համակեցություն) ստեղծվել են վաղ միջնադարում Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Փոքր Ասիայում, ապա Հայաստանում:

Անապատը վանքից տարբերվում էր իր խիստ ճգնավորական կանոնադրությամբ: Անապատի բնակիչները խարազնազգեստ էին, սնվում էին միայն բուսական կերակրով, բնակվում միայնակ: Անապատում չկար անձնական սեփականություն: Ընդունված է համարել, որ հայ առաջին անապատականը Գրիգոր Լուսավորիչն էր:

17-րդ դարասկզբի անբարենպաստ պայմաններում ծնունդ առավ (1608-13) Սյունյաց մեծ անապատը (Հարանց անապատը), որով եւ սկիզբ դրվեց Արեւելյան Հայաստանի գիտամշակութային առաջընթացին:

Հենց Մովսես Տաթեւացու հեռատես խորհրդով հեռավոր Երուսաղեմից Սյունիք են գալիս Սաղմոսավանքի եպիսկոպոս Սարգիսը, Կիրակոս Տրապիզոնցի (Պոնտացի) քահանան եւ Հալիձոր գյուղի մոտ (Որոտան գետի աջ ափին) եկեղեցական նոր միաբանության հիմք դնում: 1615թ. այստեղ է գալիս նաեւ Մովսես Տաթեւացին, եւ անապատը վերածվում է ուսման նշանավոր կենտրոնի:

Դրա համար, անշուշտ, կային որոշ նախադրյալներ: Մեծ անապատն իր աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ մեկուսացած էր արտաքին աշխարհից, հեռու էր պատերազմական գործողությունների թատերաբեմից, վայելում էր Մելիք Հայկազնի բարյացակամ ուշադրությունը, այդտեղ կային դեռեւս բանիմաց վարժապետներ, ովքեր ինչ-որ չափով պահել էին Սյունյաց հին դպրոցների գիտամանկավարժական ավանդույթները:

Կազմակերպական իր սկզբունքներով, դասավանդվող առարկաներով ուսումնական այդ կենտրոնը խոր հետք թողեց հայ դպրոցական կյանքի եւ մշակույթի պատմության մեջ:

Ըստ որոշ աղբյուրների՝ Հարանց անապատի դպրոցի հիմնադիրը Մովսես Տաթեւացին էր: Աշակերտների թիվը հասնում էր 60-ի:

Դպրոցը կրթել է կրոնական գործիչների, ովքեր հետագայում Հայաստանի տարբեր վայրերում հիմնել են նոր միաբանություններ:

Հարանց անապատի դպրոցը նաեւ գրչության կենտրոն էր: Ընդօրինակվում էին ոչ միայն պատրաստի ձեռագրեր, այլեւ կազմում դասագիրք-ժողովածուներ: Դրանցից մի քանիսը պահպանվում են Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:

Միաժամանակ՝ Մովսես Տաթեւացին իր աշակերտներով շրջում էր Հայաստանի գավառները՝ ուսման եւ գիտության նկատմամբ ժողովրդի մեջ սեր բորբոքելու նպատակով: Պողոս Մոկացու հետ համագործակցելով՝ դպրոցներ է հիմնում Աստապատում, Շոռոթում, Ագուլիսում:

Սյունյաց մեծ անապատը ճյուղավորվում եւ ծավալվում է Հայաստանի տարբեր վայրերում՝ Երեւան, Հովհանավանք, Էջմիածին, Սեւան, Տանձափարախ, Շամքոր, Հոչազ, Խնածախ, Լիմ, Կտուց, Նոր Ջուղա…

Անապատը, կարելի է ասել, մեծապես տուժեց 1658թ. աշխարհակործան երկրաշարժի հետեւանքով:

Ասվածին ավելացնենք անապատի նախապատմությանն առնչվող մեկ դրվագ. Մովսես Տաթեւացին, մինչեւ Հարանց անապատի հիմնումը, Երուսաղեմ էր գնացել ուխտի եւ երկրպագության (Քրիստոսի մարդեղության վայրերով), գնացել էր Եգիպտոսի երկիրը եւ շրջել ղպտիների վանքերն ու անապատները: Նրանց մեջ շրջելով, հարցնելով ու տեսնելով, ամեն ինչին տեղեկանալով: Եվ երբ վերադարձավ Երուսաղեմ ու եղավ Սուրբ Հարություն տաճարի լուսարար, հանդիպեց պարոն Սարգսին եւ Տեր Կիրակոսին, ովքեր տեղ էին որոնում անապատի համար: Մովսեսն ասաց. «Այդպիսի տեղ, որ որոնում եք, հայոց արեւելյան երկրում շատերը կան, մանավանդ Սյունյաց աշխարհում, որոնց ես իսկն ականատես եմ. այն աշխարհում շատ ավելի պատշաճ է անապատ շինել, որովհետեւ բուն Հայաստանն է….» (Առաքել Դավրիժեցի, Պատմություն, Երեւան, 1988, էջ 226): Արդ՝ այդպիսի հորդոր խոսքով նրանց ուղարկեց Սյունիք՝ հանձն առնելով, որ երբ նրանք ժամանեն եւ որեւէ տեղ անդորրանալով՝ զետեղվեն, ինքը կժամանի եւ նրանց հետ կբնակվի իբրեւ միաբան: Այդպես էլ եղավ…

Մովսես Տաթեւացին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս

Մովսես Տաթեւացու կյանքի եւ գործունեության ամենուշագրավ էջը, անշուշտ, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնում նրա գործունեության շրջանն է: Իսկ Էջմիածնում նրա գործունեությունը սկսվեց դեռեւս մինչեւ Հայոց կաթողիկոս ձեռնադրվելը:

1627թ. Շահ Աբաս Ա-ի հրովարտակով Մովսես վարդապետը նշանակվեց Էջմիածնի լուսարարապետ:

Տեւական ժամանակ նրան առաջարկում էին ստանձնել կաթողիկոսի պարտականությունները, քանզի ինքն էր վարում կաթողիկոսարանի գործերը, կար նաեւ Սպահանի ու Նոր Ջուղայի հայերի միջնորդությունը: Բայց նա չհամաձայնեց, քանի դեռ հայ եկեղեցու ընդհանրական կամքն արտահայտված չէր:

1629թ. արքայական հրամանով հաստատվեցին Մովսես վարդապետի կաթողիկոսական լիազորությունները:

Նա Մովսես Գ անվամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս ձեռնադրվեց 1629թ. հունվարի 13-ին՝ Ծննդյան 8-րդ օրը: Ձեռնադրմանը մասնակցեց 12 եպիսկոպոս, որոնց անունները չեն հիշատակվում:

Մովսես Տաթեւացու ընտրությունը տեղի ունեցավ ներեկեղեցական բարդ պայմաններում:

1441 թվականից ի վեր, երբ Սիսից Հայոց ընդհանրական կաթողիկոսության կենտրոնը տեղափոխվեց Էջմիածին, Հայ առաքելական եկեղեցում պահպանվում էր աթոռակից կաթողիկոսների ինստիտուտը, ավելի ճիշտ՝ ավանդույթը, ինչը մոտ երկու դար մեծ վնաս հասցրեց Հայոց եկեղեցուն:

1629 թվականին, երբ օրակարգում դրվեց Մովսես վարդապետին Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրելու հարցը, դեռեւս կենդանի էր (թեեւ Սպահանում) 90-ամյա Դավիթ Դ Վաղարշապատցին՝ օրինական կաթողիկոսի կարգավիճակով: Ողջ էր աթոռակից կաթողիկոս Սահակ Գառնեցին՝ Վանում ապաստանած: Փախուստի մեջ գտնվող Մելքիսեդեկ գանձագող կաթողիկոսը մահացել էր 1627-ի մարտին Լեհաստանի Կամենեց քաղաքում:

Մովսես Տաթեւացու ձեռնադրմամբ ու գործունեությամբ, նաեւ նրա երաշխավորությամբ Փիլիպոս Աղբակեցուն Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրելով՝ վերջ տրվեց աթոռակից կաթողիկոսի ավանդույթին: Դա, անտարակույս, Մովսես Տաթեւացու կաթողիկոսական գործունեության ամենանշանակալից արդյունքներից մեկը պետք է համարել:

Այնուհետեւ՝ հենց 1629 թվականին, Մովսես Տաթեւացին կարողացավ հասնել այն բանին, որ Շահ Սաֆիի հրամանով (Շահ Աբաս 1-ինն արդեն մահացել էր) Էջմիածինն ազատվեց տարեկան 100 թուման փիշքաշի պարտավորությունից, որը մեծ բեռ էր Էջմիածնի համար:

Ձեռնարկեց Մայր աթոռի վերաշինությունը, ինչի համար հոժարությամբ նվիրատվություններ էին արվում:

Նախ՝ վանքի տարածքը մաքրեց աղբակույտերից, ապա դրսից ու ներսից նորոգեց Մայր տաճարը, նորոգեց գմբեթը, կառուցեց օժանդակ շինություններ, կանգնեցրեց շրջապարիսպ, Էջմիածնում հիմնադրեց դպրոց:

Իր աշակերտների եւ հետեւորդների հետ՝ Փիլիպոս Աղբակեցի, Խաչատուր Կեսարացի, Ներսես Մոկացի, Պողոս Մոկացի, Եսայի Կարճավանցի եւ ուրիշներ, վերակենդանացրեց Արեւելյան Հայաստանի մշակութային, կրթական, լուսավորական եւ գրական կյանքը:

Ե՛վ կաթողիկոսական գահին, ե՛ւ դրանից առաջ, ինչը վկայում են Գրիգոր վարդապետ Դարանաղցին, Առաքել Դավրիժեցին, Ստեփանոս Լեհացին եւ բազմաթիվ այլ ժամանակագիրներ, շատ գերի հայեր ազատեց՝ փրկագին տալով: Ահա Դավրիժեցու խոսքը. «Սրա ձեռքով շատ գերիներ ազատվեցին գերիչներից, որովհետեւ սրա ժամանակ անհաշտ խռովություն կար պարսիկների եւ օսմանցիների միջեւ, ուստի ավար եւ գերություն շատ էր լինում երկու կողմից: Գերիներից ում էլ տեսնում էր, անպատճառ փրկագին էր տալիս եւ ազատում….» (Պատմություն, Երեւան 1988, էջ …): Ըստ Կարապետ եպիսկոպոս Ամատունու՝ «Մովսէս այս նպատակին համար կըհալեցնէ ու կըվաճառէ մինչեւ իսկ Էջմիածնի արծաթեղէն ու ոսկեղէն սպասները» (Մովսէս Գ. Տաթեւացի կաթողիկոս Էջմիածնի, Վենետիկ-Ս. Ղազար 1992, էջ 37):

Ըստ մի քանի աղբյուրների՝ Մովսես Տաթեւացու անմիջական նախաձեռնությամբ գերությունից ազատվեց 4,5 հազար հայ:

Մովսեսը, նաեւ մինչեւ կաթողիկոս դառնալը, աներեւակայելի մեծ աշխատանք կատարեց եկեղեցաշինության ուղղությամբ: Հռոմի Ուրբանոս Ը պապին հղած երկրորդ նամակում ինքն է գրում, որ շինեց երեք հարյուր կամ չորս հարյուր եկեղեցի: Ի դեպ, այդ առումով ինքը՝ Մովսեսը, կարեւորում էր հատկապես Էջմիածնի մայր տաճարի՝ կառուցված Տրդատի եւ Գրիգոր Լուսավորչի կողմից, նորոգումը:

Այնուհետեւ՝ նա մեծ աշխատանք տարավ Էջմիածնի կալվածական իրավունքները պաշտպանելու ուղղությամբ:

Հայոց եկեղեցու պառատկման վտանգը

Մովսես Տաթեւացու կաթողիկոսության շրջանում մեծագույն մարտահրավերներից մեկը Հայոց եկեղեցու պառակտման վտանգն էր:

Սահակ Գառնեցի կաթողիկոսը, ով բնակվում էր Վասպուրականում, տհաճությամբ ընդունեց Մովսեսի կաթողիկոս օծվելը: Եվ միտք դրեց Օսմանյան երկրում բնակվող հայերի համար նոր կաթողիկոսություն ստեղծել՝ անկախ Էջմիածնից:

Մովսեսը Փիլիպոս վարդապետին, իբրեւ նվիրակ, ուղարկեց Տաճկաստան: Նա Սահակ Գառնեցի կաթողիկոսին հանդիպեց Վանում եւ շատ ջանքեր գործադրեց, որ նրան հետ կանգնեցնի այդ ճանապարհից: Մովսես կաթողիկոսի անունից խոստացավ նույնիսկ Սահակ Գառնեցուն տրամադրել Ղուռուպաշայ վանքը՝ իր կալվածքներով եւ Էջմիածնից տարեկան երեք հարյուր ղուռուշ գումարով: Սահակ կաթողիկոսը, սակայն, չնահանջեց իր մտադրությունից:

Այդքանից հետո Սահակ Գառնեցին եւ Պողոս Այնթափցի վարդապետը մեկնեցին Կ.Պոլիս՝ իրենց մտադրությունն իրականացնելու համար ստանալու վեզիրի թույլտվությունը:

Կ.Պոլսում Սահակ Գառնեցուն եւ Պողոս Այնթափցուն համախոհ դարձավ Զաքարիա Վանեցին, ով այն ժամանակ վարում էր Պատրիարքությունը:

Վերջինիս օգնությամբ, բայց վեզիրի բացակայությամբ, ձեռք բերեցին Սուլթան Մուրադ Դ-ի արտոնագիրը Թուրքիայի տարածքում ապրող հայերի համար Էջմիածնից անկախ կաթողիկոսություն հիմնելու մասին:

Գործող կարգի համաձայն, սակայն, պետք է անպայման լիներ նաեւ վեզիրի համաձայնությունը: Ուստի եւ մեկնեցին Տիգրանակերտ, որտեղ այդժամ գտնվում էր վեզիրը՝ Խոսրով փաշան:

Տիգրանակերտում նույնպես անջատականները չլսեցին հայ ազգային գործիչների եւ հատկապես երեւելիներ Երեմիայի եւ Մաղսուդի հորդորը՝ հետ կանգնելու ոչ բարի այդ ճանապարհից: Եվ Սահակը ներկայացավ Խոսրով վեզիրին՝ առաջարկելով 10 հազար ղուռուշ, եթե վեզիրը տա նոր կաթողիկոսություն հիմնելու արտոնագիր:

Գործին խառնվեցին ամիդցիները, որ դեմ էին Աթոռի երկպառակմանը: Եվ Խոսրով փաշային, ի նպաստ Մովսես կաթողիկոսի, ավելի մեծ գումար տալու պատրաստակամություն հայտնեցին:

Վեզիրը, պատրվակ բռնելով, թե ինչու են Սահակ կաթողիկոսն ու Պողոս վարդապետն առանց իր գիտության ներկայացել Սուլթանին, հրամայեց բրածեծ անել նրանց: Եվ այնքան պիտի ծեծեին, մինչեւ նրանք մեռնեին կամ ընդունեին թուրքերի կրոնը: Ըստ Առաքել Դավրիժեցու՝ մահվանից նրանց փրկելն Ամիդի իշխանների խնդրանքի շնորհիվ եղավ: Ժամանակակիցները, մինչդեռ, հաստատում են, որ նրանք փրկվեցին ուրացմամբ: Դա 1629թ. նոյեմբեր ամսին էր:

Սահակ կաթողիկոսը դրանից հետո անցավ Վրաստան, որտեղ էլ զղջալով ու ապաշխարությամբ վախճանվեց 1639-ին:

Պողոս վարդապետն էլ վախճանվեց Լեհաստանում:

Հայ եկեղեցու երկփեղկման գաղափարը Սահակը պատահական չէր առաջ քաշել: Գաղափարի կողմնակիցների կարծիքով Թուրքիան եւ Իրանը գտնվում էին պատերազմի մեջ: Էջմիածնի նվիրակները միջոցներ են հանգանակում Թուրքիայում եւ հանձնում Մայր աթոռին, որ Պարսկաստանի ենթակայության տակ էր: Այսինքն՝ Թուրքիայի հայ բնակիչների գումարներն անցնում էին թշնամական երկրին:

Նաեւ այս տրամաբանությամբ էր սնուցվում Էջմիածնի հանդեպ անջատողական տրամադրությունը:

Այդուհանդերձ, նույն Թուրքիայի տարածքում բնակվող հայ երեւելիների մեջ քիչ չէին մարդիկ, ովքեր Սահակ Դ կաթողիկոսի եւ համախոհների ձեռնարկումը համարում էին արկածախնդրություն:

Նոր կաթողիկոսության կողմնակիցների ու հակառակորդների միջեւ վեճի առարկա էր նաեւ հիմնադրվելիք կաթողիկոսական գահի նստավայրի հարցը: Սահակի համար նպատակահարմար էր Մշո Սուրբ Կարապետը, մյուսների համար՝ Կ.Պոլսի պատրիարքարանը:

Այդպիսի վերջաբան ունեցավ Էջմիածնի աթոռը երկատելու համար պայքարը: Եվ Մովսեսը միապետ եղավ Սուրբ Աթոռի վրա:

Այդ խնդրին տեղյակ էր նաեւ Հռոմի Ուրբանոս Ը պապը: Երկու կաթողիկոսներն էլ փորձում էին ստանալ Սրբազան քահանայապետի իրավարար վճիռը:

Հռոմը հաճությամբ էր ընդունել Մովսեսի ընտրության լուրը: Սուրբ ժողովը որոշեց նույնիսկ առանձին թուղթ գրել՝ առ նորընտիր՝ շնորհավորելու նրան: Սուրբ ժողովի գրության մեջ մասնավորապես ասված է. «….վասն զի կը յուսայ թէ անիկա իր եռանդովն եւ բարեացակամութեամբը, զոր ցույց տուած է իր նամակներուն մէջ, ի գլուխ պիտի հանէ Ս.Աթոռի հետ միութիւնը» (Թուղթ առ P. Dimas):

Մովսեսի ընտրությունը պաշտպանություն ստացավ նաեւ Սպահանում, որն արտացոլվեց Շահ Սաֆիի 1629թ. հունվարյան հրովարտակում (վավերագիրը ներկայացնում ենք սույն համարում):