Հուլիսի 8-ը Ակսել Բակունցի եղերական մահվան 86-րդ տարելիցի օրն էր: Այդ առիթով Վ. Պարտիզունու անվան հայ նոր և նորագույն գրականության ու նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, «Սփյուռք» գիտաուսումնական կենտրոնի հիմնադիր տնօրեն Սուրեն Դանիելյանի նախաձեռնությամբ Գորիս և գրողի տուն-թանգարան էին այցելել Խաչատուր Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի դեկան, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Գալստյանը, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Քնարիկ Աբրահամյանը, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, սահյանագետ Նաիրա Խաչատրյանը, ֆակուլտետի այլ անդամներ:

Այցի շրջանակում «Սյունյաց երկիր» թերթի գլխավոր խմբագիր Սամվել Ալեքսանյանի նախաձեռնությամբ անցկացվեց կլոր սեղան-քննարկում, որին, նրանց հետ միասին, մասնակցում էին նաև Ակսել Բակունցի տուն-թանգարանի վարիչ Վարդան Սարգսյանը, տուն-թանգարանի գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Թեհմինա Մարությանը, Հայաստանի գրողների միության Սյունիքի բաժանմունքի ղեկավար Լևոն Սահակյանը և բանաստեղծ Վարուժան Գալստյանը:

Կլոր սեղան-քննարկումի առանցքում ազգային ինքնությանը, հայերենի պահպանմանը, արևմտահայերենի և արևմտահայ մշակութային արժեքների յուրացմանը, ժամանակակից գրականությանը և գրականագիտությանը, դպրոցական ծրագրերին ու դասագրքերին առնչվող հարցեր էին:

Կլոր սեղան-քննարկումը վարում էր Սամվել Ալեքսանյանը:

***

Սամվել Ալեքսանյան. Հարգելի՛ բարեկամներ, ողջունում ենք Ձեր այցը Գորիս, թեև առիթը տոնական չէ, այլ Ակսել Բակունցի եղերական մահվան հերթական տարելիցը:

Ոչ միշտ ենք մարզում հանդիպում բանասիրական գիտությունների ճանաչված ներկայացուցիչների նման խմբի: Ուստի և նպատակահարմար գտանք ձեր օգնությամբ քննարկում անցկացնել՝ գրական-մշակութային մի շարք հարցերի շուրջ, որոնք այսօր մտահոգում են մեր լսարանին:

Կարևոր մի հարցից սկսենք մեր քննարկումը. հանրության մեջ հիմնավոր մտահոգություն կա հանրակրթական դպրոցների դասագրքերի ստեղծման և ծրագրերի մշակման գործելակերպի հանդեպ: Ի՞նչ է կատարվում այդ ոլորտներում, կամ ինչպե՞ս է ծնվում դպրոցական դասագիրքը, նկատի ունենք առաջին հերթին հայ գրականության դասագրքերը: Դասագրքաստեղծ աշխատանքը տասնամյակներ շարունակ սխրանքի պես գործ է համարվել, և այդ մասին խոսելիս կամա-ակամա հիշել ենք Խաչատուր Աբովյանին, Ղազարոս Աղայանին, Հարություն Ալամդարյանին, Եղիշե Չարենցին... Բայց հիմա այնքան շատ են անունները, երբեմն (ներող եղեք) պատահական, երբեմն՝ գիտական հանրույթում ոչ հեղինակություն վայելող, արդյունքն էլ՝ շատ հաճախ վիճելի: Ինչպե՞ս է այսօր ծնվում հանրակրթական դպրոցի դասագիրքը:

Աշոտ Գալստյան. Ձեր հարցը շատ գլոբալ հիմքեր ունի, որովհետև կոնկրետ պետք է ընդգծել՝ ո՞ր դասարանի դասագրքի մասին է խոսքը: Հայ գրականության դասագիրքը սկսվում է 5-րդ դասարանից՝ «Մայրենի» խորագրով, 5-րդում, 6-րդում՝ «Մայրենի», 7-րդից «Հայոց լեզու» և «Հայ գրականություն» առարկաները բաժանվում են: Ինչ վերաբերում է «Մայրենի» դասագրքին... Այնտեղ լեզուն և գրականությունը համակցված են, լեզվական նյութերը նախարարությունը ներկայացնում է հեղինակներին, ովքեր ընտրվում են մրցույթով: Դասագրքի ստեղծման ողջ գործընթացին տարբեր հրատարակչություններ են մասնակցում՝ մրցույթով: Այստեղ ոչ թե հեղինակներն են տվյալ մրցույթի օբյեկտները, այլ հրատարակչությունները: Եվ մրցութային հանձնաժողովում լինում են տարբեր մասնագետներ, ովքեր պատասխանատու են դասագրքաստեղծման գործընթացի համար։ Այդտեղ լինում են ուսուցիչներ, գրականագետներ, լեզվաբաններ, հոգեբաններ, մանկավարժներ, բժիշկներ, և բոլորն էլ պատասխանատվություն են կրում երեխայի գիտելիքի, հոգեֆիզիոլոգիական զարգացման համար: Բավական է ասել, որ երեխայի պայուսակի կշիռը պետք է լինի իր կշռի 10 տոկոսի չափ, բայց, եթե այսօր կշռենք պայուսակները, կտեսնենք, որ բավականին ծանր են՝ 5 կգ, 6 կգ: Այդ առումով խախտում կա, և այսօր ԿԳՄՍ նախարարությունը հանձնարարում է դասագրքերի քիչ ծավալ, որպեսզի երեխայի բեռը, այսպես կոչված, թեթև լինի: Այս տարի դասագրքի ծավալը փոքրացվել է, բայց երեխաները QR կոդերով պետք է նյութեր ուսումնասիրեն, այսինքն՝ հեռախոսով, գիտեք՝ QR կոդը բացվում է, և լրացուցիչ նյութերը կամ այն նյութերը, որոնք տեղ չեն գտնում դասագրքում, երեխաները կարող են ուսումնասիրել և՛ դասարանում, և՛ տանը: Կարծում եմ՝ միջառարկայական կապն էլ զգալի ներգործություն ունի հայ գրականության ժամին․ նրանք երաժշտություն են լսում, հայտնի նկարիչների կտավներն են ուսումնասիրում, և վերջնարդյունքում ծնվում են աշակերտի խոսքը, աշակերտի բարոյակամային հատկանիշը, հայրենասիրությունը և նկարագիրն ու դիմագիծը:

Նաիրա Խաչատրյան. Եթե կարելի է՝ դասագրքերի ծավալի մասին. որպես մանկավարժ և որպես գրականագետ ինձ թվում է՝ ոչ թե դասագրքային նյութերը պետք է  իրենց ծավալով աչքի ընկնեն՝ մեծ կամ փոքր, այլ թեմայով ու արժեքով: Մեզ համար կարևոր պետք է լինի ոչ թե ի՞նչ, այլ ինչպե՞ս և ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ պետք է այդ երկն աշակերտը կարդա, նպատակը. եթե կարող է փոքրածավալ երկով նա դառնալ ավելի ազնիվ, հայրենասեր, ինչո՞ւ ավելի ծավալունն ընդգրկել, ծավալունը կտանք լրացուցիչ ընթերցանության համար...

Սամվել Ալեքսանյան. Եվ Ձեզ, պարոն Գալստյան, որպես հայագետ, որպես մանկավարժ բավարարո՞ւմ է դասագրքաստեղծ աշխատանքի այդ կերպը:

Աշոտ Գալստյան. Անշուշտ, բավարարում է, բայց հեղինակները երբեմն անել վիճակի մեջ են հայտնվում․ օրինակ, հատկապես 10, 11, 12 տարեկան երեխաների համար դժվարությամբ ենք գրական ստեղծագործություններ հայթայթում: Եթե բարձր դասարանի աշակերտների համար արդեն կան մշակված ստեղծագործություններ՝ Բակունցի պատմվածքները, Մահարու ստեղծագործությունները, ծրագրային մյուս նյութերը, որոնք հայը պետք է ուսումնասիրի, ապա ցածր դասարաններում ուզում ենք նաև ժամանակակից հեղինակների ստեղծագործություններ ներառել դասագրքերում, բայց, ցավոք սրտի, դժվարանում ենք, որովհետև չենք գտնում այն ստեղծագործությունը, որ պիտի հուզի 21-րդ դարի պատանուն, պիտի նրա ներաշխարհը մտնի, ոգևորի նրան, մղի հայրենասիրության: Այդ առումով խնդիր ունենք՝ ստեղծել գրական ստեղծագործություններ, պատմվածքներ, երկնել բանաստեղծություններ, որոնք կհետաքրքրեն 10, 11, 12 տարեկան աշակերտներին:

Սամվել Ալեքսանյան.  Մեր հարցերում գուցե և տեղային մտածելակերպի դրսևորումներ նկատեք, բայց ոչինչ. Սերո Խանզադյանը, օրինակ, ինչո՞ւ այդքան չնչին տեղ է զբաղեցնում ուսումնական ծրագրերում:

Աշոտ Գալստյան. Սերո Խանզադյանը նոր դասագրքում՝ 5-րդ դասարանի, իր ուրույն տեղն ունի, դասագրքի հեղինակներն ընտրել են նրա ստեղծագործություններից մեկը՝ «Հորովելը» պատմվածքը, և այս տարի առաջին անգամ պետք է մուտք գործի դպրոց:

Նաիրա Խաչատրյան. Սերո Խանզադյանի «Հայրենապատում»-ը կար դասագրքերում, բայց ես, ներեցեք, դեմ եմ: Որովհետև դա գրական ստեղծագործություն չէ, ավելի շատ սցենարներ են, ռեժիսորական աշխատանքի, լրագրության արդյունք: Ցածր դասարանի աշակերտները չեն հասկանում, մինչդեռ մեզ պետք են գրական ստեղծագործություններ, որոնք նաև գեղարվեստական արժեք ունենան:

Սամվել Ալեքսանյան. Չծավալվենք «Հայրենապատումի» շուրջ, չենք էլ վիճարկում ասվածը, թե այդ գրքի հատորները հասկանալի չեն դպրոցականներին: Բայց և արժե հիշել, օրինակ, պատմաբան Խիկար Բարսեղյանի գնահատականն այդ գործին՝ ««Հայրենապատումը» սովորական գիրք չէ, դա հայ ժողովրդի կենսապատումն է...»:

Հիմա մեկ ուրիշ հարց քննարկենք՝ գրական ժանրերին առնչվող: Մեզանում մի միտում է նկատվում՝ վեպը և հատկապես պատմավեպը դուրս են մղվում գեղարվեստական գրականության տիրույթից:

Սուրեն Դանիելյան. Համաձայն եմ Ձեր դիտարկման հետ: Որպես այդպիսին՝ այսօր պատմավիպասանություն մեր գրականության մեջ դժվար գտնեք դասական իմաստով: Մենք կարծես սպասում ենք պատմականության և պատմության շարունակականության: Չեն տրվում ամփոփ գնահատականներ, քանի որ պատմության մեկ փուլը դեռ չի ավարտվել: Մեկնություններն ավելին են, քան գեղարվեստական հայտարարները:

Այստեղ կա նաև ընթերցողների խնդիրը. կարծես չենք շտապում երկարաշունչ գրքեր կարդալ, ժամանակ չունենք:

Ինչ մնում է գրական տիրույթից դուրս մնալուն, դա վերաբերում է նաև արևելահայ և արևմտահայ գրական ընկալումների հարաբերակցությանը: Կան թատերագիրներ Գաբրիել Սունդուկյանը, Շիրվանզադեն և Շանթը, բայց գրողների նկատմամբ վերաբերմունքն ակամա խտրական է: Ցավոք, մենք երկրորդական տեղ ենք տալիս թատրոնին, բայց թատրոնը լավագույն լսարանն է, որ կարողանում է գիրք չընթերցող մարդուն գեղարվեստական զգայություններ ներարկել: Ես քանիցս առաջարկել եմ ունենալ արևմտահայ թատրոն, գոնե հենց լեզուն կլսեն, ճանաչողություն ձեռք կբերեն, սեր կունենան: Օրինակ, շատ բարձր եմ գնահատում Լևոն Շանթի ստեղծագործությունները: Հակոբ Օշականը նույնպես հրաշալի թատերագետ է. 20-ից ավելի թատերական գործ ունի: Բարձրարժեք «Երկնքի ճամբով» դրաման, որ ստեղծվել է 30-ական թվականներին՝ շուրջ 100 տարի առաջ, իմ կարծիքով, այսօր կարող է բեմ բարձրանալ և հուզել հասարակությանը ճանաչողական խորքով. մի ամբողջ ժողովուրդ գնում էր մահվանն ընդառաջ, գնում էր երկնքի ճամփով...

Այսօր խոսում էինք Ակսել Բակունցի կյանքի վերջին օրվա մասին և ենթադրություններ անում, թե մահվանից առաջ ի͂նչ ապրումներ կարող էր նա ունենալ... Թատերական նյո՞ւթ է, այո՛…

Եվ ուրեմն՝ խոր ճանաչողություն պիտի արմատավորվի՞ այսօրվա մեր արժեքների մեջ, թե՞ ոչ։ Անպայման պիտի արմատավորվի, բայց արդյո՞ք արմատավորվում է, ո՛չ, որովհետև այն գաղափարները, որ արտահայտում էին իրենք՝ մեր լավագույն գրողները 30-ական թվականներին, գալիս անցնում են մեր ականջի կողքով։ Խորհրդային արժեհամակարգից արդեն բավականին անցել ենք, ուրեմն՝ մեղքը չբարդենք միայն խորհրդային կարգերի վրա, մեզ պետք է արժևորման նոր սկզբունք:

Մենք արևելահայ ենք ու հաճախ քար ենք գցում արևմտահայ գրականության յուրացման ճանապարհին: Քաղաքականության մեջ էլ է այդպես, չի կարելի վարվել նման կերպ: Մենք պետք է արևմտահայ գրական արժեքների ճանաչողության մեջ ելնենք մի պարզ ճշմարտությունից՝ արևմտահայերը մերն են այնքան, որքան արևելահայերը: Իսկ մեզ մոտ հակառակն է: Ձեզ մի հակասություն էլ ցույց տամ՝ մենք արևմտահայ լեզվի հարցադրումներ դպրոցական ծրագրերում չենք դնում, բայց արևմտահայ հեղինակներն այդ ծրագրերում մնում են՝ Դուրյանը լինի, Վարուժանը կամ գրական շարժումներ: Արևմտահայ լեզվի վերաբերյալ տարրական, սկզբնական գիտելիք չենք տալիս. այ լեզվաբանները դա շատ լավ գիտեն: Մինչդեռ Դանիել Վարուժան չես կարող հասկացնել երեխային, եթե լեզուն չի յուրացնում:

Մեր առջև դրված է միջուկի տրոհում հասկացությունը, սա ֆիզիկայի տերմինաբանություն չէ, մեր գրականության միջուկը տրոհված է այսօր: Արևմտահայ գրականությունը նետվեց դաշնակցության, դրսի գրականության, կապիտալիստական բարքերի մտացածին տիրույթ, և երկար տարիներ մեր ականջը սղոցեցին դրանով: Սա է ցավը, մեծագույն ցավը, օտարացրին մեզ մեզանից, այն էլ ի͂նչ ձևով: Եթե այսօր խոսում ենք գրականության ճանաչողության հետ կապված շատ ու շատ սկզբունքային խնդիրների շուրջ, պետք է ելնենք նրանից՝ գրականությունն ազգայի՞ն է, ժողովրդակա՞ն կամ ավելի լայն, հեռու գնացող քաղաքական հարցադրումների ճանապա՞րհ: Դասագրքերի մասին ենք խոսում, դասագրքերը կառուցվում են խոտանի ու գաղափարի ելագծով, դասագիրքը չի ճանաչում գեղարվեստական որակի մեծությունը. Զարեհ Խրախունի չկա, Դանիել Վարուժան չկա՝ իբրև գեղագիտություն: Անգամ Եղիշե Չարենցի մեծությունը պատշաճ չի ներկայացվում: Ոչ մեկս չենք հասցնում աշակերտներին տալ Եղիշե Չարենցի ստեղծագործությունների մեջ 30-ական թվականների արժեքը: Բոլորը Եղիշե Չարենցին գիտեն իբրև մի մեծություն, որը գալիս է «Ամբոխները խելագարված»-ից... Մինչդեռ 33 թվականին գրված նրա «Մահվան տեսիլը» մեծագույն արժեք է, իր ճանաչողության մեջ մեծ վերքի բացահայտման գեղարվեստական արտահայտություն...

Նա պաշտում էր Սիամանթոյին, Վարուժանին. ամբողջ արևմտահայ գրողների տողանցքը բերեց «Մահվան տեսիլ»-ում: Այդ գրողներից շատ շատերն այսօր դեր չունեն, ձայն չունեն:

Սամվել Ալեքսանյան. Պարոն Դանիելյան, ի՞նչ ասել է արևմտահայերեն, երբ Արևմտյան Հայաստանում ունեցել ենք մի քանի տասնյակ բարբառ, միգուցե Պոլսի բարբա՞ռն է արևմտահայերեն ասվածը, կարո՞ղ ենք արևմտահայերենն ընկալել իբրև Պոլսի բարբառի հիման վրա ստեղծված լեզու:

Սուրեն Դանիելյան. Իհարկե, այո՛, չնայած այն սնվել և սնվում է նաև բարբառներից: Այսօր կա պոլսահայությունը, կա Սփյուռքում ապրող արևմտահայ ժողովուրդը: Սակայն Հայաստանում, հատկապես կրթական ասպարեզում, արևմտահայերենի հանդեպ վերաբերմունքը տրորված է, ճզմված, սա է իրողությունը: Արևելահայերենի և արևմտահայերենի հավասարության մասին խոսք լինել չի կարող:

Հակոբ Պարոնյանի ստեղծագործությունը մեզ համար ծիծաղ հարուցելու միջոց է, մենք ծիծաղն ենք նրա մեջ որսում, բայց նրա գեղագիտական մեծությունը չենք կարևորում մեր հարցադրումներում: Օրինակ, Դուք, պարոն Ալեքսանյան, գրականության մարդ եք, Ձեր մասին իմ տպավորությունը ստեղծել եմ Ձեր շատ հրաշալի ամսագրային արժեք ունեցող թերթային համարներից, ուշադրություն դարձրե՞լ եք մի հանգամանքի վրա. մենք շատ դժվարությամբ ենք հաշտվում արևմտահայ և արևելահայ գրականության համամասն քննության պահանջին:

Մենք վերակազմակերպվելու խնդիր ունենք առհասարակ գրականության մեջ, այսինքն՝ հեղինակների ճանաչողականության մեջ, ո՞վ է այսօր լավագույնը հեղինակների մեջ, մենք մինչև հիմա նշում ենք՝ Հովհաննես Թումանյանն է անհաս Արարատը մեր նոր քերթության, բայց նույն ասողն այսօր եկել Թումանյանի հետ միասին բախում է Ամենայն հայոց կոչվելու դռները: Մեր գրականությունը մինչև հիմա բրգաձև է, իսկ ես կուզենայի, որ մենք քառագագաթ լինեինք, մեծություններն արժևորելու նոր հայացք փորձեինք երևան բերել, մի բան, որ չենք անում: Օրինակ, Հակոբ Օշականը մեր խոշորագույն վիպագիրներից է, բայց ինչպես ասվեց՝ ո՞վ է հասկանալու: Լեզվի խնդիրը գալիս և ուղեփակոց է դառնում, իսկ ճանապարհը դպրոցն է: Ես Ձեզ ասում եմ՝ մենք արևմտահայ լեզուն գիտակցաբար դուրս ենք մղել դպրոցական դասագրքերից: Արևելահայ դպրոցում երեխան արևմտահայերեն լեզվական դաստիարակություն չի ստանում, որը մեծ բացթողում է:

Մենք այս ճանապարհին շատ բան կորցրինք, այդ թվում՝ պոեզիայի հարցում, որտեղ մեծագույն կորուստներից մեկը, ուզում եմ անկեղծ լինել, Վահան Թեքեյանի գրական ոգին էր: Վահան Թեքեյանը հզոր դեմք է, բայց մերոնցից քանի՞սն են ճանաչում նրա ստեղծագործական արժեքը:

Սամվել Ալեքսանյան. Բոլորս քննադատում ենք այն ժամանակները, երբ եղել է գրաքննություն՝ ցենզուրա... Մենք լրատվամիջոց ենք ներկայացնում՝ մարզային մեծ լսարան ունենք, Կապանից, Մեղրուց, Գորիսից, Սիսիանից շատ ստեղծագործողներ են ուզում այդ հարթակից ներկայանալ: Մենք էլ ուզում ենք ընդառաջել, բայց բախվում ենք մի հարցի՝ ո՞րն է գրական գործի չափորոշիչը: Հետո պարզվում է՝ այդ խնդիրը կա նաև այսօրվա մեր գրականության մեջ: Ձեր տեսակետը՝ գրական ստեղծագործության գնահատման չափանիշները:

Աշոտ Գալստյան. Թող տպավորություն չստեղծվի, որ ընդհանրապես փորձ եմ կատարում ստվեր ձգել ժամանակակից գրողների ստեղծագործությունների վրա, երբ ասում եմ՝ 10-11 տարեկան երեխաների համար ստեղծագործություններ չենք գտնում ժամանակակից գրողներից, բնավ այդպես չէ: Այսօր ունենք շատ լուրջ գրողներ, ովքեր ստեղծագործում են. բանաստեղծներ են, արձակագիրներ են, և գրականագետները նրանց արվեստը բարձր են գնահատում: Զորօրինակ, վերջերս մանկավարժական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում հյուրընկալել էինք մի երիտասարդ գրողի՝ Պետրոս Հոկտանյան, ում հետ երբևէ մտերմություն չէինք ունեցել, չէինք ճանաչում, բայց նրան ճանաչեցինք ֆեյսբուքյան էջերից ու գտանք, որ երիտասարդ գրողը, ով 40 տարեկան է, պետք է ճանաչված լինի մեր ուսանողների կողմից, և նրան հրավիրեցինք մեր ֆակուլտետ, մեկ ժամից ավելի զրույց ունեցանք: Եվ պետք է ասեմ՝ հրաշալի բանաստեղծություններ ունի ֆեյսբուքյան հարթակում, նրա բանաստեղծությունները կատարում են մեր հայտնի դերասանները, արվեստագետները: Տիկին Խաչատրյանը զեկուցումով հանդես եկավ, հոկտանյանական բանաստեղծական աշխարհը ներկայացրեց մեր ուսանողներին ու բարձր կարծիք արտահայտեց նրա ստեղծագործությունների մասին:

Սամվել Ալեքսանյան. Ժուռնալիստիկայում կա մի հիվանդություն, որը, կարծեք, մուտք է գործել նաև գրականության տիրույթ. ժանրերի խնդիրը նկատի ունենք: Այսօր Ակսել Բակունցի մասին շատ խոսեցինք, բայց նա մտահոգված էր նաև գրական ժանրերով: 1934 թ. օգոստոս-սեպտեմբերին Բակունցը մասնակցում էր ԽՍՀՄ գրողների հիմնադիր համագումարին: Համագումարի բացման օրը «Литературная газета» թերթը տպագրում է նրա հետ թերթի թղթակցի զրույցը՝ «Հանուն ժանրերի բազմազանության» վերնագրով: Այդ հարցը նա արծարծեց նաև օգոստոսի 22-ին համագումարում ունեցած ելույթում:

Իսկ հիմա... Ոչ միայն ժուռնալիստիկայում, այլև գրականության մեջ խախտվել է ժանրերի միջև գոյություն ունեցող սահմանը:

Քնարիկ Աբրահամյան. Ճիշտ եք ասում, մենք չենք կարող 19-րդ դարի գրականության ուսումնասիրության կամ ուսումնառության չափանիշները բերել և գործածել 20-րդ կամ առավել ևս 21-րդ դարի հեղինակների առնչությամբ: Ուղղությունները և ժանրերը. չեմ ուզում շատ տարբերակել այդ երկու հասկացությունը, թեև իրենք տարբեր են մասնագիտական տեսանկյունից, բայց Ձեր դիտարկումը, ճիշտ է, տեղի է ունեցել և՛ ուղղությունների, և՛ ժանրերի հետ: Ինչպես այսօր չենք կարող խոսել մաքուր գրական ուղղությունների մասին, այնպես էլ չենք կարող խոսել մեկընդմիշտ տրված գրական ժանրերի մասին: Օրինակ բերեմ թերևս 21-րդ դարի լավագույն գրողի՝ Լևոն Խեչոյանի ստեղծագործության օրինակով. խոսքը «Մհերի դռան գիրքը» վեպի մասին է: Ի՞նչ է այդ գիրքն այսօր, էպոսի մասին գիտական աշխատության փո՞րձ, թե՞... Որովհետև երբ գիրքը բացում ես, տեսնում ես այնտեղ ծանոթագրություններ կամ առնվազն գրականության ցանկ, որից օգտվել է հեղինակը: Եթե բերում դնում և ուզում ես հասկանալ էպոսի ու ժողովրդի փոխըմբռնումը, գուցե հասկանալի ինչ-որ բաներ կան, ապա այդ դեպքում դասախոսի երկար օրագիրն ի՞նչ է անում այնտեղ: Այսինքն՝ Լևոն Խեչոյանի ապրած կյանքը, անձնական կյանքը՝ հուշապատո՞ւմ է, օրագրությո՞ւն է. դա էլ մտել է «Մհերի դռան գիրքը» կոչվող ստեղծագործության մեջ: Հիմա տեսեք՝ ստացվում է այնպես, որ մենք ուղղակիորեն պիտի երեխային կամ ուսանողին, ում սովորեցնում ենք գրականության հետ շփվելու՝ այսպես ասած գաղտնիքները կամ սկզբունքները, հասկացնենք գոնե սեռերին, ժանրերին, գրական ուղղություններին ժամանակի գրապատմական տեսանկյունից մոտենալու տարրերը:

Նաիրա Խաչատրյան. Իսկապես, այսօր դժվար է տարանջատել այդ հասկացությունները: Օրինակ, Չարենցի «Երկիր Նաիրին». պոեմանման վեպ է... Ժանրն ու սեռը տարանջատում ես իրարից ու երևում է, բայց մեծ մասամբ՝ անգամ ամենաանվանի գրականագետները սեռն ու ժանրն իրար հետ  խառն են ներկայացնում, դրա համար է այդ խառնաշփոթը:

Քնարիկ Աբրահամյան. Մի սարսափելի բան էլ կա այսօր՝ ամեն ինչը կոչվում է գրականություն: Ֆեյսբուքում մարդը գրառում է կատարում, և չգիտես ինչու ինքը համարում է, որ մենք պարտավոր ենք դա կարդալ, ու շատ ծանր վիճակ է ստեղծվում մասնագետի համար: Դեռ ինքը պետք է նախ կարողանա մաքրել կամ ֆիլտրել այդ գրառումը, որից հետո միգուցե հնարավոր լինի հասկանալ՝ դա գրականությո՞ւն է, թե՞ ոչ, գրառման մակարդակի՞ է, թե՞ ինչ-որ մեկին ինչ-որ բան հասկացնելու պարզ ցանկություն: Ամեն տպագիր բան չէ, որ գրականություն է:

Աշոտ Գալստյան. Շատ հետաքրքիր հարց տվեցիք՝ ժանրերին առնչվող, իսկ տիկին Աբրահամյանը խորքային վերլուծություն արեց: Այո՛, այդպես է, 21-րդ դարում գրական ստեղծագործությունները ներժանրային առնչակցություններ են ունենում: Օրինակ, գրականագետ Ժենյա Քալանթարյանն այդ մասին բավական հետաքրքիր հոդվածով հանդես եկավ «Գրական թերթում»: Այսպես՝ պատմվածքի մեջ կարող են մտնել, ինչպես տիկին Աբրահամյանն ասաց, օրագրության տարրեր, էսսեի տարրեր, և, կարծեք, ժանրային այդ փոփոխությունը 21-րդ դարում նկատելի է գրականագետների կողմից, մասնագետների կողմից: Ու մենք չենք կարող այդ ստեղծագործությունները համարել մաքուր պատմվածք, համարել մաքուր էսսե: Դրանք տարբեր ժանրերի՝ այսպես կոչված խառնուրդ են, ու այդ առումով ներժանրային փոխանցումները զգալի են: Հենց գեղարվեստական վավերագրության տարբեր տեսակները, փաստագրությունը, օրագրությունը, ուղեգրությունը, հուշագրությունը, էսսեն այնպես են միաձուլված իրար, որ մենք չենք կարող վերջնարդյունքում նշել, թե տվյալ ստեղծագործությունն օրագրությո՞ւն է, պատմվա՞ծք է, գեղարվեստական ո՞ր ուղղությանն է պատկանում, քանզի այդ ստեղծագործության մեջ տարբեր ժանրերից որոշակի կտորներ են ի հայտ գալիս:

Քնարիկ Աբրահամյան. Հիմա ես մտածեցի (Ձեր հարցից ծագեց այդ խորացումը) այն մասին, որ թերևս այստեղ արդեն ժանրային ոչ մի բան չի մնում տարբերակիչ, իբրև հատկանիշ. թերևս միայն գեղարվեստականությունը, այսինքն՝ վերացարկում կա՞, թե՞ ոչ:

Սամվել Ալեքսանյան. 2020 թվականին մենք ազգային մեծ ողբերգություն ենք ապրել և շարունակում ենք ապրել: Երբ մեկ տարի առաջ Գորիսի պետական համալսարանում գիտաժողով էր, ու ինձ էլ ելույթի հնարավորություն տվեցին, զարմանքս արտահայտեցի՝ 2022-ին գիտաժողով ենք անցկացնում, հայագիտական բազմաթիվ հարցեր քննարկում, բայց հայագիտական թեմաների մեջ բառ անգամ չկա այն մասին, թե ի՞նչ տեղի ունեցավ մեզանում 20 թվականի աշնանը, ինչպե՞ս ընթացավ կամ ինչո՞ւ ծագեց այդ պատերազմը, ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ: Ասել է թե՝ դարերի, հազարամյակների կտրվածքով մեր պատմության մեջ տեղի է ունեցել մեծ ողբերգություն, իսկ հայագիտությունն ասելիք չունի, կողքից հայեցողի դերում է: Հիմա նույն հարցը ցանկանում եմ  հնչեցնել գեղարվեստական գրականության առումով. այդ թեման դժվարությամբ է դառնում գրականության նյութ...

Սուրեն Դանիելյան. Գեղարվեստականության մասին թերևս վաղ է տալ ամբողջական գնահատություններ, սակայն պիտի արձանագրել, որ անուններ կան, որոնք եթե անգամ վկայակոչում են ավելի վաղ հերոսական դրվագներ, նորից առիթը վերջին ժամանակաշրջանի իրադարձություններն են: Թվարկենք քանի անուն՝ Խաչիկ Մանուկյան, Հովհաննես Երանյան, Սուսաննա Հարությունյան, Հրաչյա Բեգլարյան, Նոնա Պողոսյան...

Սամվել Ալեքսանյան. Եվ, այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ նշված թեման չի դառնում գեղարվեստական գրականության նյութ:

Նաիրա Խաչատրյան. Պատերազմի թեմա՞ն: Դեռ շուտ է, ես այն կարծիքին եմ, որ պատմական ամենացնցուն իրադարձություններն անգամ գրականության մեջ չեն կարող արտացոլվել անմիջապես: Որովհետև դա պատմություն չէ՝ ինչ տեսար՝ գրեցիր, դա զգացմունք է, դա պետք է ապրես, դա պետք է խմորվի, պետք է որոշակի ժամանակ անցնի: Ինչպես ցանկացած մարդ, մենք ընդունեցինք այդ պատերազմը՝ որպես անձնական ցավ, իսկ անձնական ցավի մասին ոչ ոք միանգամից չի խոսում, դրա համար ժամանակ է պետք, որ գրողը կարողանա սեփական ցավը ներկայացնել:

Սամվել Ալեքսանյան. Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ծնվեց Համո Սահյանի «Նաիրյան դալար բարդի» բանաստեղծությունը՝ Վոլգայի ափին, նավի տախտակամածին: Բանաստեղծությունը, Ստեփան Զորյանի նախաձեռնությամբ, նախ տպագրվեց «Սովետական գրականություն» ամսագրում, հետո թարգմանվեց ռուսերեն և լույս տեսավ «Комсомольская Правда» թերթում: Կամ նրա «Որոտանի եզերքին» շարքը (1942 թ.), որի մեջ քնարական հերոսը կռվող նավաստին էր:

Կամ ռուս գրող Կոնստանտին Սիմոնովը. Հայրենական մեծ պատերազմի օրերին դիմեց պատերազմում ռուս մարդու թեմային...

Սուրեն Դանիելյան. Ասում եք՝ ժամանակ անցնի, ինչքա՞ն ժամանակ, ինչո՞ւ Հայրենական մեծ պատերազմի օրերում ծնվեցին գեղարվեստական գործեր տվյալ պատերազմին վերաբերող թեմաներով:

Կամ 60-ական թվականները, ինչո՞ւ ինքնության հնարավորություն ստեղծեցին արևելահայ պոեզիայում, բայց արձակի մեջ այդ բանը չստացվեց:

Նաիրա Խաչատրյան. Ես այս կարծիքին եմ՝ Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում և հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում գրված ստեղծագործություններն այնքան էլ անկեղծ չէին, նրանք ծրագրային էին: Իսկ հիմա ծրագրային բանաստեղծությունների և ստեղծագործությունների կարիքը չունենք: Նորից այս միտքը հստակ նշեմ՝ ցանկացած մեկն իր անձնական ցավի մասին միանգամից չի խոսում․ եթե ունեցել եք անձնական կորուստ, ցավ, անցնում է որոշ ժամանակ և նոր միայն կարողանում եք այդ մասին խոսել: Գրականությունը պետք է, այսպես ասած, մարսի նյութը, որ կարողանա գեղարվեստական արժեք ստեղծել դրանից: Պատմությունը, հրապարակագրությունը կարող են խոսել:

Այն ժամանակ խորհրդային երկիր էր, և ստեղծագործությունները ծրագրային էին: Այո՛, տալիս էին, պիտի գրես, որ հաղթել ես, պիտի գրես, որ դու ուրախ ես, որ զոհվել ես: Չմոռանանք, հենց Իսահակյանի նման հզոր վարպետին... Ասում էր՝ հայրս սեղան է բացել տան առաջ, ձեր որդիների կենացը խմենք:

Եվ մյուս պատճառը՝ մեր մտածողությունը, մեր կյանքը, անգամ մշակույթն այնքան հագեցած են քաղաքական աղբով, որ գրականությունն ինչ-որ տեղ դեռ լսելի չէ, բայց այդ գրականությունը ստեղծվում է: Ուղղակի կգա ժամանակը, և մենք այդ մասին կիմանանք: Եղեռնի տարիներին այդքան հզոր ստեղծագործություններ չգրեցին:

Միևնույն ժամանակ՝ Հովիկ Վարդումյանն ունի վեպեր, որտեղ Արցախյան պատերազմն է, Լևոն Խեչոյանը…

Սուրեն Դանիելյան. Բա այդ դեպքում Չարենցը ո՞նց ստեղծեց իր լավագույն գործերը: Խնդիրը եղեռնը չէ միայն, ազգային ճանաչողության խնդիրն է, մենք մեզ ճանաչելու, չի ստեղծվում...

Դոստոևսկուց, Տոլստոյից որքան ժամանակ է անցել, ո՞ւր է արտադրանքը, ազդեցությունը, չկա, իհարկե, չկա:

Լևոն Սահակյան. Խաչիկ Մանուկյանը մեր պոեզիայի այսօրվա լավագույն ներկայացուցիչներից է, եթե ոչ ամենալավը: Խաչիկ Մանուկյանը նույնիսկ գրքերով է այդ թեման արծարծում, ինչպե՞ս կարող ենք ասել, որ Արցախյան պատերազմի թեման մուտք չի գործում գրականություն: Ես նույնպես, օրինակ, ունեմ պատերազմին նվիրված, տասնյակ գործեր: Օրինակ՝

«Հերի՛ք է, եղբա՛յր,

Հաղթենք մեռնելով,

Ու միավորվենք ծայրահեղ պահին,

Ժամանակն է, որ հաղթենք ապրելով,

Եվ հաղթանակը չթողնենք մահին»։

Սա ի՞նչ է, ճիչ չէ՞ հոգու, պայքար չէ՞, ոգորում չէ՞:

Ստեղծվող շատ գործերի մենք ծանոթ չենք, չգիտենք, թե ով ինչ է արել կամ անում: Գրքեր կան Հայաստանում, որ մենք ծանոթ չենք, չգիտենք այդ մասին։ Ինչքան էլ տարօրինակ է, ինչքան էլ պարադոքսալ է, փոքր ազգ ենք, բայց իրար չենք ճանաչում:

Աշոտ Գալստյան. Ես նույնպես համաձայն եմ բանախոսներին, իհարկե գրվում են, բայց ամբողջական չեն գրվում, օրինակ Հայկ Խաչատրյանի «Պատմահայրը» վեպում Մովսես Խորենացուն հորդորում են պատմությունը հասցնել մինչև իր օրերը, մինչև վերջին ժամանակները, ասում էր՝ ես չեմ կարող այդպես վարվել, պետք է պատմությունը մի որոշակի ժամանակ մնա, թանձրանա, որ դառնա գեղարվեստական ստեղծագործություն ու գրվի: Դուք կարծում եք մեր օրերի կամ Արցախյան գոյապայքարի մասին վեպեր չե՞ն գրվելու: Բնականաբար, գրվելու են, բայց որոշակի ժամանակ է պետք, իսկ այսօր ունենք հեղինակներ... Այո՛, Խաչիկ Մանուկյանը, որից ես ընտրել եմ մի ստեղծագործություն ու տեղադրել 5-րդ դասարանի մայրենիի դասագրքում, լավագույն հեղինակներից մեկն է, խոնարհում նաև նրա որդու հիշատակի առջև: Կարծում եմ՝ գրվում են: Իսկ ամբողջական՝ պատմավեպին բնորոշ ստեղծագործություններ անպայման գրվելու են, ծնվելու են... Մի օրինակ էլ բերեմ՝ Պերճ Պռոշյանի «Հուշիկները», որ գրվեց. իր կենսագրությունն էր, նա մինչև իր օրերը չգրեց, նա այդ ստեղծագործության մեջ ներառեց 30-40 տարի առաջ եղած դեպքերն ու դեմքերը, որոնք արդեն խմորվել էին, նստվածք էին տվել, նոր այդժամ կարողացավ նկարագրել իր ամբողջ գեղարվեստական վավերագրությունը:

Քնարիկ Աբրահամյան. Հենց ընկեր Խաչատրյանի ասածի մասով. մի քիչ թերևս ժանրերն են մեղավոր. եթե նայում ես, օրինակ, եղեռնապատումի գրականությունը ստեղծվում էր հենց նույն ժամանակ: Օրինակ, Հովհաննես Թումանյանի «Հայրենիքիս հետ»-ը, «Հոգեհանգիստ»-ը՝ 15 թվականին գրված: Ասելիքս հետևյալն է՝ երբ մենք անդրադառնում ենք բանաստեղծական արծարծումին, կարող է անմիջապես գալ, բայց վիպականի առումով, ավարտուն գործ ստեղծելու առումով ժամանակը պիտի հասնի, որ տեղի ունեցածը, կատարվածը պատկերացնի գրողը, ինքը տեսնի՝ ինչ է կատարվել ու նոր կարողանա անդրադառնալ դրան: Դրա համար, ասենք, եղեռնապատումի վիպասանությունն ավելի ուշ է գալիս, հիմնականում օտարագիր գրողների գրչի տակ է ձևավորվում, այն էլ՝ արդեն երկրորդ, երրորդ սերնդի համար:

Նաիրա Խաչատրյան. Գրականությունը և գրականագիտությունը զանազան են, ցանկացած հեղինակ կամ ոչ հեղինակ գրում է որևիցե ստեղծագործություն, նա արժեք է ստանում գեղարվեստական-գրականագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում ու ձեռք բերում ճանաչելիություն: Մենք հիմա ունենք գրականագիտական հայացքի պակաս՝ շատ գրողների աշխատանքների ու ստեղծագործությունների՝ անգամ տպագրված գրքերի վերաբերյալ: Գտնում եմ, որ նորից այդ հարցը պետական մակարդակով պետք է կառավարվի: Խորհրդային կարգերի օրոք՝ հետպատերազմյան շրջանում, ստեղծագործությունները տպագրվում էին, բաժանվում էին և հրահանգվում էր՝ այդ գրքերի, այդ ստեղծագործությունների մասին խոսել՝ միայն դրական կարծիք արտահայտելով: Հիմա շատ գրքերի, արժեքավոր բազմաթիվ գործերի մենք անծանոթ ենք, տեղյակ չենք, իսկ եթե տեղյակ չենք, ինչպե՞ս կարող ենք ասել՝ լա՞վ է գրել, վա՞տ է գրել... Դրա համար պետք է լինի պետական հոգածություն: Գրականագետները բոլորովին անտեսված շերտ են, իսկ գրականագետն է գրականությունն արժևորում, գրողը հո չի՞ ասելու՝ ես լավ եմ գրել կամ վատ, դա ապրանք է, որը ստեղծվում է, գնորդ է պետք, որ գովազդի և ասի՝ լավն է, թե՝ ոչ, ճիշտ է, թե՝ սխալ:

Թեհմինա Մարության. Պատերազմի թեմայից խոսեցիք... ներկայացնեմ՝ պարոն Վարդան Սարգսյանն արձակագիր է, ունի արդեն պատմվածքների ժողովածու և մեկն էլ պատրաստվում է հրատարակել: Հրաշալի արձակագիր է, ես վերջերս անդրադարձել եմ... Անմիջապես՝ պատերազմից հետո, մի պատմվածք է գրել, որը կարճ տարածքի մեջ մի ողբերգություն է խտացրել․ դա «Ծանրաբերդի տիրակալն» է, որը հողերի հանձնման պատկեր է և հրաշալի անդրադարձ:

Սամվել Ալեքսանյան. Ուզում եմ կլոր սեղանը եզրափակենք՝ անդրադառնալով մեր լեզվի վիճակին: Այսօր մեր լեզուն փորձության մեջ է. հեռուստատեսություն, մամուլ, սոցիալական հարթակներ, Ազգային ժողով, ամենատարբեր իշխանավորների ելույթներ... Կուզենայի ձեր դիտարկումները լսել մեր լեզվի այսօրվա վիճակի մասին…

Սուրեն Դանիելյան. Լեզուն պետք է հավասար վերաբերմունքով ներգործել կարողանա մեզնից յուրաքանչյուրի մտքի վրա. արևմտահայերեն գրես, թե՝ արևելահայերեն... Դրա համար անհրաժեշտ է լեզվի նկատմամբ խտրական վերաբերմունքը մի կողմ դնել, խտրական վերաբերմունք, որ մենք ենք մշակել, մեր մշակույթի գործիչները:

Նաիրա Խաչատրյան. Դրան էլ նորից պետական հոգածություն է անհրաժեշտ: Հիմա առաջվանը չէ, որ մարդիկ միայն մամուլով ու գրքերով ծանոթանան գրական խոսքին, գրական հայերենին: Մենք լսում ենք հեռուստատեսությամբ, հեռախոսներով, ամենատարբեր էլեկտրոնային սարքերով. խոսում են, խոսում է՝ ով պատահի, ինչ ցանկանա, ինչպես կարող է: Բնականաբար, վերահսկողություն պետք է... Այո՛, մեր լեզվի մեջ կան շատ ժարգոնային բառեր: Եթե բարբառային լինի՝ դա հպարտություն է: Ժամանակակից բառեր են օգտագործվում, օրինակ՝ «լայքեր», «օքեյ». մտել են մեր լեզվի մեջ և ոչ միայն աղավաղում են հայոց լեզուն, այլև հայի մտածողությունը, որովհետև լեզուն ձևավորում է նաև լեզվական մտածողություն և աշխարհայացք: Ու գուցե այդ աշխարհայացքն արդեն կա մեզ մոտ. լեզվական մտածողության արդյունքը հետո է ծնվում, որից հետո էլ այդ բառապաշարով ենք խոսում: Դրա համար, կրկնում եմ, պետական հոգածություն և չափանիշներ են պետք: Պիտի արգելել, օրինակ, որ կիսագրագետ խոսվածքով ներկայանան հեռուստատեսությամբ:

Այնուհետև՝ գրականությունը և, իհարկե, լեզուն ու այն ամենը, ինչն ընդհանրապես և ինչ-որ չափով առնչվում է գիտությանը, արվեստին, պետք է դուրս գա քաղաքական շրջանակներից, կուսակցական շրջանակներից: Քանի դեռ թշնամական այդ տարորոշումը գոյություն ունի՝ մենք երբեք չենք կարող մշակույթի, գրականության հարցերում հասնել այն երազանքին, որին ձգտում ենք: Մի շատ տիպիկ օրինակ. ուսանողին հանձնարարել եմ անպայման կարդալ Ավետիս Ահարոնյանի ստեղծագործությունները, պիտի գար ու հանձներ: Եկավ ու ասաց՝ տիկին Խաչատրյան, կարդացի, շատ լավն էր, բայց մեր տանն ասացին՝ քո դասախոսը հաստատ դաշնակ է: Ասացի՝ կգնաք ձեր տանը կասեք՝ ես ոչ մի կուսակցության չեմ պատկանում, ես հայ եմ, և իրենք էլ են հայ: Դաշնակ լինելն ինձ համար բացասական չէ, թեկուզ լինեմ դաշնակ, ես հայ եմ, այսինքն՝ մարդիկ դեռևս այդ կուսակցական գաղափարախոսությամբ են շարժվում: Ես գիտեմ շատ արժեքավոր գրքեր ու շատ հեղինակներ, որոնք կուսակցական պատկանելության պատճառով այսօր չեն հանրայնացվում, և նույնիսկ թույլ չի տրվում նրանց մասին լավ խոսք ասել:

Քնարիկ Աբրահամյան. Գուցե ես շատ եմ բացարձակացնում երևույթը, բայց երբ որ մտնում եմ լսարան, առաջին բանը, որ ասում եմ ուսանողներին (կապ չունի՝ ուսանողը սովորում է բանասիրական ֆակուլտետում, թե՝ այսպես ասած, «դրսեցի է»՝ ֆիզիկ է, մաթեմատիկ է, օտար լեզուների կրող է, հոգեբան է), հետևյալն է՝ երեխաներ, գուցե շատ եմ ծայրահեղ, բայց ինձ համար հայի ինքնության մեկ բացարձակ ցուցիչ կա՝ լեզուն. ես հայ եմ, որովհետև խոսում եմ հայերեն: Կամ հայերեն եմ խոսում, որովհետև հայ եմ: Ասում եմ՝ ոնց ուզում եք՝ այդ հարաբերակցությունը ճշտեք ձեր մեջ: Ինձ համար լեզվի ընկալման ուրիշ կերպ չկա: Այո՛, որքան էլ ես օտար լեզու սովորեմ... Նախ՝ գերազանց իմանալ չի ստացվի: Ես մտածում եմ այսպես՝ որքան էլ փորձենք պատճառաբանել, թե՝ կներեք, մի քիչ հայերենից լավ չեմ, բայց անգլերենից լավ եմ, անհեթեթ է: Հայ մարդը, որ ծնվել է Հայաստանում ու անգլերեն ավելի լավ գիտի, քան հայերեն, լեզվի նկատմամբ արհամարհանքը ծածկելու ձև է փնտրում: Ուրիշ բան չկա: Դա առաջին, և երկրորդ, պարոն Դանիելյանի հետ մոտ մեկ ամիս առաջ Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիրում մասնակցում էինք քննարկման, ընթացքում մի երեխա, որ լիբանանահայ էր, ներկայացնում էր այն տեսլականը, որ տիկին Խաչատրյանը ձևակերպեց իբրև պետական հոգածություն: Երեխան ասում էր՝ եթե արևմտահայը մտներ մեր նախարարություններից որևէ մեկը, գրեր և՛ իրեն հարազատ դասական ուղղագրությամբ, և՛ իր լեզվով՝ արևմտահայերեն, ու պատասխան ստանար նույն կերպ, ապա շատ ավելի բաց երկխոսություն կձևավորվեր մեր երկու միջավայրի միջև: Ավելին, շատ լավ կլիներ, որ այն մարդը, ով Ազգային ժողովում կամ կառավարությունում նաև մեր ճակատագիրը պիտի որոշի, ինքը քննություն հանձներ հայերեն լեզվից: Եթե չի բավարարում պահանջվող մակարդակը, ապա իրավունք չպիտի ունենա պետության մեջ կարևոր պաշտոն զբաղեցնել, նաև պատգամավոր կամ նախարար լինել: Հակառակ պարագայում և նախևառաջ վիրավորվում է մեր ինքնությունը, իսկ լեզուն ինքնություն է:

Սուրեն Դանիելյան.  Ինքը՝ պետական հոգածությունը, խարդախ բան է: Անկեղծ եմ ասում՝ պետական հոգածություն 70 տարի ունեցանք, այդ նույն պետությունը խժռում էր իր լավագույն զավակներին: Մենք կաշառակերության, լճացման ահավոր վիճակների մեջ էինք...

Քնարիկ Աբրահամյան. Պետպատվեր կա, բայց գիտե՞ք պետպատվերում ինչն է գլխավորը՝ թարգմանական գրականությունը: Շատ լավ է, որ աշխարհի հետ հաղորդակից լինենք, բայց... Եթե դուք գնաք-տեսնեք՝ գիտության մեջ ինչ բովանդակության մրցույթներն են ֆինանսավորվում, կհամոզվեք, որ մենք՝ հայագետներս, գրեթե շանս չունենք:

Լևոն Սահակյան. Մեր զրույցի ընթացքում ես նկատեցի՝ բոլորս խոսում ենք նույն ցավից, բայց էլի խոսում ենք բուժման տարբեր մեթոդների մասին... Ասում ենք՝ ինչպե՞ս որոշել՝ սա իսկակա՞ն գրական արվեստ է, թե՞ ոչ: Այդպիսի օրենք, կանոն չկա, չի էլ կարող լինել աշխարհում: Վերցրեք որևէ գիրք և կտեսնեք՝ նույնիսկ մասնագետները տարբեր կարծիքներ կհնչեցնեն: Իսկական գրականությունն այն է, որ հետաքրքրություն և հույզեր է առաջացնում ընթերցողների շրջանում ու գնահատվում մասնագետների կողմից:

Վարուժան Գալստյան. Բարձրակարգ է այն գրականությունը, որն ավելի շատ են ընթերցում...

Սուրեն Դանիելյան. Ինչպե՞ս կարողացան 20-րդ դարում որոշել, որ Դոստոևսկին հզորագույնն է բոլոր ժամանակների մեջ... Գրողներ կան, ովքեր համաշխարհային ճանաչում ունեն և վերջ, բոլորը գիտեն, որ նրանք մեծություն են:

Թարգմանությունների հարցը... Ամենամեծ բանը անփութությունն է, որ կա մեր թարգմանական գրականության մեջ: Թարգմանում են ռուսերենից, ներկայացնում՝ իբր անգլերենից են թարգմանել:

Աշոտ Գալստյան. Նախ՝ մայրենի լեզվի մասին, այն լեզվի, որով անհատը մտածում է: Ես շատ եմ կարևորում այդ խնդիրը՝ ո՞րն է մարդու համար մայրենի լեզուն․ այն լեզուն է, որով մարդը մտածում է: Եվ պետական հոգածությունը, որ մենք առաջնային ենք դասում, այո՛, կարևոր է լեզվի մաքրության հարցում: Բայց ես միայն չեմ հենվում պետական հոգածության վրա, ես կարծում եմ անհատը պիտի լինի դոմինանտ և շահագրգիռ: Պետության, անհատի կողքին նաև ընտանիքը պետք է լինի: Պետք է կարողանա այս եռանկյունին գործել, որպեսզի մեր լեզուն մաքրվի ախտից: Ծնողներն էլ պետք է իրենց ձեռքերը չլվանան, որովհետև 21-րդ դարում մենք՝ մանկավարժներս, զգում ենք՝ ծնողները, կարծեք (տարրական դպրոցի մասին չէ խոսքը, որտեղ շատ ակտիվ են ծնողները), միջին դպրոցից հետո չեն հետաքրքրվում իրենց զավակների կրթությամբ: Մինչդեռ ծնողները պետք է ամուր կանգնեն իրենց զավակների կողքին և կարողանան ուղղորդել դեպի լուսավոր հորիզոններ, հիշենք Րաֆֆու խոսքը՝ «Տվեք ինձ կիրթ ու խելացի մայրեր, ես ձեզ կտամ կիրթ ու խելացի հասարակություն»:

***

Սամվել Ալեքսանյան. Բարեկամներ, ժամանակի սղության պատճառով ավարտում ենք կլոր սեղան-քննարկումը, չնայած մեզ մտահոգող հարցերը չսպառվեցին:

Կարծում ենք, այդուհանդերձ, կլոր սեղան-քննարկումը կայացավ բարձր մակարդակով:

Մեր խմբագրակազմի, մեր ընթերցողների անունից անկեղծ շնորհակալություն եմ հայտնում Ձեզ՝ մեզ ընդառաջելու և նման օգտակար քննարկման մասնակցելու համար:

Հավատում ենք՝ այս կլոր սեղան-քննարկումը նախադեպ կհանդիսանա, և հետագայում նույնպես՝ մեր լսարանին հետաքրքրող հարցերի շուրջ քննարկումներ ու բանավեճեր կունենանք մայրաքաղաքից Սյունիք ժամանած գիտնականների և մասնավորապես հայագետների հետ:

Աստված Ձեզ պահապան:

Կլոր սեղան-քննարկումը սղագրեց Մարի Նավասարդյանը