Աշոտավան համայնքն աշխարհագրական բարենպաստ դիրք ունի Սիսիանի տարածաշրջանի շատ գյուղերի հետ համեմատ: Սիսիանից վեց կիլոմետր, իսկ մի քիչ ավելի հեռու է Մեղրի-Երեւան միջպետական ճանապարհից: Հաշվված րոպեների ընթացքում կարելի է հասնել Սիսիան, մանավանդ վերջերս այդտեղ տանող ճանապարհը փոքրիշատե բարեկարգվել է: Գյուղը կառուցված է հարթության վրա, ուղղաձիգ փողոցներով: Բայց լեռնային համայնքների նման ունի հոգսեր ու խնդիրներ: Համայնքը 2006 թվականից ղեկավարում է Արմեն Բեգլարյանը:

Պատմական ակնարկ

Բնակավայրի նախկին անվանումներն են Աղքենդ, Թազաքենդ, Կիրակոսիկ: Այս վերջին անունով հիշատակվում է 13-րդ դարից: Ըստ հին հարկացուցակի` Տաթեւի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ: Աշոտավանը հիմնադրվել է Պարսկաստանի Խոյ գավառից գաղթած տասներկու ընտանիքի կողմից եւ հետագայում ավելանալով ու լրացվելով Սիսիանի եւ Գորիսի տարածաշրջանների մի քանի գյուղերից վերաբնակեցված ընտանիքներով` կազմավորվել է արդեն ինքնուրույն համայնք: 1870-76թթ. գյուղն ամբողջությամբ կառուցվել է, եւ քանի որ նրա շրջակայքը հարուստ էր կավով, նորակառույց տների պատերը կավով ծեփվել ու սպիտակեցվել են, ուստի գյուղի տները սպիտակ գույնի էին, որի պատճառով գյուղն անվանվում է Աղքենդ (պարսկերենից թարգմանված նշանակում է "Սպիտակ գյուղ"):

1978թ. մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանի առաջարկությամբ Մեծ հայրենականում  զոհված իր մարտական ընկերոջ` Աշոտ Սարգսյանի հիշատակին գյուղը վերանվանվել է Աշոտավան (Աշոտ Սարգսյանը մեծանուն պատմաբան Նիկողայոս Ադոնցի քրոջ` Շուշանի որդին է): Երկրորդ աշխարհամարտի ռազմադաշտեր մեկնեց 161 աղքենդցի, որից 72-ը չտեսավ հայրենի գյուղի վրա բացվող խաղաղ առավոտները: Երախտապարտ աշոտավանցիները մարտերում ընկած համագյուղացիների հիշատակը հավերժացրել են` գյուղին հարակից բլրի վրա կառուցելով հուշարձան-կոթող, որի հանդիսավոր բացումը տեղի է ունեցել 1972 թվականին:

1960-ականներին Որոտանի հիդրոկայանների համակարգը կառուցելու համար գյուղի տարածքը մնալու էր Տոլորսի ջրամբարի տակ, որի պատճառով նախկին գյուղից հյուսիս-արեւմուտք կառուցվեց նոր բնակավայր, որ բնակեցվեց 1970 թվականի առաջին կեսում: Ջրի տակ անցավ հին գյուղատեղին, մնաց միայն Սբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որ ջրամբարի լցվելուց հետո էլ կանգուն մնաց ջրի մեջ:

Արցախյան պատերազմից անմասն չմնացին աշոտավանցիները: Գոյամարտին աշոտավանցիներն ընդգրկված էին "Սիսական" գնդում եւ մասնակցել են Զանգելանի, Կուբաթլիի, Լաչինի, Քելբաջարի (Քարվաճառ) ազատագրման կռիվներին: Նրանցից հինգն իր կյանքը դրեց հայրենիքի փրկության զոհասեղանին` Սպարտակ Ղարիբյան, Վահան Գրիգորյան, Գագիկ Ղեւոնդյան, Արթուր Հակոբյան, Արտյոմ Ունանյան:

Այնուամենայնիվ, գյուղն առանց հավատի տաճարի չմնաց: Այդ բացը լրացրեց աշոտավանցի բարերար Շողիկ Ներսիսյանը, ում հովանավորությամբ գյուղին հարակից բլրի ստորոտին կառուցվեց Կաթողիկե սուրբ խաչ եկեղեցի-մատուռը: Եկեղեցու բացումը եւ օծումը տեղի ունեցան 2008-ի հունիսի 15-ին, որը դարձավ Աշոտավանի բնակչության սրբատեղին: Համայնքի ղեկավարի  միջնորդությամբ գյուղի ավագանին Շողիկ Ներսիսյանին շնորհեց Աշոտավանի պատվավոր քաղաքացու կոչում:

Գյուղի այսօրը

Համայնքի ղեկավար Արմեն Բեգլարյանի փոխանցմամբ` վերջին մարդահամարի տվյալներով` գյուղում հաշվառված է 640 մարդ, փաստացի բնակվում է 480-ը: Վերջին 20 տարում Աշոտավանի բնակչության թիվը պակասել է 100-ով: Ինչ վերաբերում է արտագաղթին, գյուղից հեռացել է տասը-տասներկու ընտանիք, իսկ ընդհանրապես 28-30 երիտասարդ տարվա ընթացքում մեկնում է արտագնա աշխատանքի: Սփոփող հանգամանք է այն, որ յուրաքանչյուր տարի 0-6 տարեկան երեխաների աճ է գրանցվում, եւ համայնքապետի հաշվարկներով` մի քանի տարի հետո գյուղի դպրոցի աշակերտների թիվը կտատանվի 90-100-ի սահմաններում: Գյուղում նաեւ հարսանիքներ են լինում (այս տարում` երեք), նաեւ վեց ծնունդ է գրանցվել: Գյուղի մանկապարտեզ 25 մանուկ է հաճախում, նախակրթարանը պահելու համար ծախսվում է տեղական բյուջեի առյուծի բաժինը (զրուցակցիս ձեւակերպումն է): Բայց ամեն գնով ձգտում են պահպանել նախակրթարանը, մանավանդ որ հարեւան Թասիկ եւ Հացավան համայնքներից էլ են երեխաներ հաճախում: Մանկապարտեզը հիմնանորոգվել է եւ կահավորվել "Քաունթերփարթ ինթերնեյշնլ" կազմակերպության ֆինանսավորմամբ (հատկացրել է 10մլն դրամ), համայնքը հանդես է եկել որպես համաֆինանսավորող (տրամադրել է չորս մլն դրամ): Ի դեպ, տեղական բյուջեի մասին: Պետական լրավճարի հետ միասին կազմում է 10մլն դրամ, ձեւավորվում է հողի հարկից եւ գույքահարկից. "Այլ եկամուտներ չունենք, – կռահում է միտքս Ա.Բեգլարյանը, – գյուղը սակավահող համայնք է, մեկ ծխին ընկնում է 1.4 հա հող: Բացի տնամերձերից Աշոտավանը ոռոգելի այլ հողեր չունի: Սահմանափակ են արոտները, ոչ արդյունավետ, ինչը չի նպաստում անասնապահության զարգացմանը: Գյուղացու միակ հույսը մնացել է սեփական տնամերձը, վարելահողը 340 հա է, ինչը մեծ համայնքի համար փոքր թիվ է: 168 հա հող մնացել է Տոլորսի ջրամբարի տակ: Այդքանի դիմաց կառավարությունը համայնքին հատկացնում է 420 հազար դրամ փոխհատուցում, որն այս դեպքում խորհրդանշական գումար կարելի է համարել: Ժամանակին այդ որոշման դեմ բողոքել ենք, ի դեպ, նման մտահոգություն ունեն նաեւ հարեւան համայնքները` Տոլորսը եւ այլն: Բայց կառավարությունը մնում է անդրդվելի":

Ուշագրավն այն է, որ գյուղը հիմնականում զբաղվում է ազնվամորու մշակությամբ: Դեռ ավելին, դա դառնում է գյուղի համար ավանդական ճյուղ: Ինչպես Արմեն Բեգլարյանն է փաստում, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի (ասենք` կարտոֆիլի) փոխարեն ազնվամորի են աճեցնում: Բավականին ձեռնտու է, մանավանդ իրացման խնդիր չկա, եւ հատապտղի կիլոգրամը գնվում է 800-900 դրամով: Իրողությունն այն է, որ ավելանում են ազնվամորու ցանքատարածությունները:

Ոռոգման եւ խմելու ջրի խնդիր չկա համայնքում: Խմելու ջրի ներքին ցանցը նորոգված է, եւ տնտեսություններն ապահովված են շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ: Նախանցյալ տարի Բռնակոթի ջրակուտակիչ ավազանից ոռոգման ջրի նոր ջրագիծ էր անցկացվել: Արդեն հիշատակեցինք գյուղի մատուռը կառուցած բարերարի մասին: Համայնքին օգնության ձեռք մեկնո՞ւմ են այլ բարեգործներ, մանավանդ արտերկրում բնակվող: "Առայժմ նրանց օժանդակությունը չենք տեսել, խոստացել են իրենց գործերը լավանալուն պես անպատճառ օգնել", – ասում է զրուցակիցս:

Անվանի աշոտավանցիներ

Աշոտավանը տվել է գիտության դոկտորներ եւ պետական գործիչներ, զինվորականներ: Գյուղի երեւելի զավակների, ինչպես նաեւ Աշոտավանի կազմավորման, նրա ընթացքի, ժողովրդի խոսվածքի, ավանդույթների մասին տեղեկություններ կարելի է քաղել այդ գյուղի ծնունդ Արշակ Ղուկասյանի "Աշոտավան" գրքույկից, որ այս տարի է լույս տեսել:

Հայրենական մեծ պատերազմում դիվիզիայի 20 հրամանատարից երկուսն աշոտավանցիներ են` ընդ որում` նույն ընտանիքից (քրոջ որդիներն են մեծանուն հայ պատմաբան, բյուզանդագետ Նիկողայոս Ադոնցի): Աշոտ Սարգսյանը տաղանդավոր եւ բազմակողմանի զարգացած զինվորական էր: Մարշալ Բաղրամյանը մշտապես գնահատել է նրա տաղանդը: Երբ սկսվեց Մեծ հայրենականը, գնդապետ Աշոտ Սարգսյանի դիվիզիան պատերազմի ամենադաժան հորձանուտներում էր: Չնայած թշնամու զորքերի քանակական գերազանցությանը` դիվիզիան մի քանի անգամ կարողացել է դուրս գալ շրջափակումից: Հրամանատարը զոհվել է ուկրաինական Վիննիցա քաղաքի համար մղվող անհավասար մարտում: Թաղվել է հոսպիտալի բակում: Ի դեպ, Հովհաննես Բաղրամյանն է եղել թաղման արարողության կազմակերպիչը:

Նրա եղբայր Անդրանիկ Սարգսյանը Մոսկվայում ստացել է ռազմական կրթություն, ծառայել է խորհրդային բանակի տարբեր զորամիավորումներում: 1942թ. վերակազմավորել է հայկական 89-րդ (հետագայում` Թամանյան) դիվիզիան եւ եղել նրա հրամանատարը: Այնուհետեւ առաջին Բելառուսական ռազմաճակատի կազմում` որպես 155-րդ դիվիզիայի հրամանատար, մասնակցել է ռազմական բոլոր գործողություններին եւ Բեռլինի ազատագրմանը: Պատերազմից հետո Ֆրունզեի անվան ռազմական ակադեմիայում նշանակվել է տակտիկայի դասախոս: 1949-53թթ. անհիմն բռնադատվել է, առանց դատավճռի պահվել Նովոչերկասկի բանտում: Ազատվելուց հետո աշխատել է պատերազմի վետերանների Մոսկվայի քաղաքային վարչությունում, "Գիտելիք" ընկերության մասնաճյուղերում: Մահացել է 1965թ. Մոսկվայում:

Գյուղի երեւելի զավակներից է պետական գործիչ Գրիգոր Հասրաթյանը, ով եղել է Լենինականի եւ Երեւանի քաղխորհրդի գործկոմի նախագահ, զբաղեցրել կարեւոր այլ պաշտոններ: Նրա անվան հետ են կապում Լենինականում եւ Երեւանում քաղաքաշինության արմատական խնդիրների իրականացումը, բնակչության սպասարկման ձեւերի ու մեթոդների նորովի լուծումները:

Սիսիանի շրջանը ղեկավարած մարդկանց մեջ առանձնացել է Սինոդ Մարգարյանը, ում պաշտոնավարման օրոք գյուղատնտեսության բնագավառի մի խումբ աշխատողներ արժանացան սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման: Ակտիվորեն մասնակցել է Մեծ հայրենականին (դիվիզիայի գնդի հրամանատարի քաղգծով տեղակալն էր), հետպատերազմյան տարիներին հանրապետության մասշտաբով ղեկավար պաշտոններ է վարել:

Աշոտավանի ծնունդ է նաեւ տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Ավագ Ավանեսյանը, ով 1975 թվականից դասավանդում էր Երեւանի ժողտնտեսության ինստիտուտում, նախ` արդյունաբերության պլանավորման ամբիոնի վարիչ, այնուհետեւ` 1984-ին, նշանակվել է բուհի գիտական գծով պրոռեկտոր, որտեղ աշխատել է մինչեւ կյանքի վերջը: Հոր հետքերով է գնացել տնտեսագիտության թեկնածու Վահրամ Ավանեսյանը, ով հանրապետության կառավարության կազմում բարձր պաշտոններ է զբաղեցրել, այդ թվում` ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարի պաշտոնը:

Համայնքի հիմնախնդիրները

Համայնքի ղեկավարին խնդրեցինք ներկայացնել գյուղի առջեւ ծառացած հիմնախնդիրների շրջանակը: Պարզվեց, որ առաջին պլանին Աշոտավանի գազիֆիկացումն է, քանի որ այն հեռու է անտառներից, եւ ձմռանը բնակիչներն իրենց տները ջեռուցելու այլընտրանք չունեն: Գազատարն անցնում է գյուղից 4-4.5 կմ հեռավորության վրա, սա որոշակի խնդիր է հարուցում: Բայց եթե կապույտ վառելիքը հասնի գյուղ, անհատական տներին դյուրին կլիներ գազ մատակարարելը, քանզի համայնքի փողոցներն ուղղաձիգ են, զուգահեռաբար ձգվող, եւ ֆինանսական մեծ միջոցներ չեն պահանջվի: Դա շատ խնդիրներ կլուծի լեռնային այդ գյուղում, մանավանդ ձմռան ամիսներին, երբ աշոտավանցիներն իրենց բնակարանները տաքացնելու լուրջ խնդիր ունեն: Վառելափայտ գյուղ ներկրում են դրսից, եւ ներկրողն իր գինն է առաջարկում: Չերկարացնենք` գյուղաբնակի վրա վառելափայտի մեկ խորանարդ մետրն արժենում է 22-23 հազար դրամ, իսկ յուրաքանչյուր ընտանիք ձմռան տարեշրջանում օգտագործում է յոթ-ութ խորանարդ մետր վառելափայտ, դրան գումարած այս կողմերում տարածված ավանդական վառելիքը` աթարը, իսկ ընդհանրապես, գյուղապետի հավաստմամբ, գյուղաբնակների 30-40 տոկոսը տները տաքացնում է հենց ավանդական վառելիքով:

Գյուղաբնակի համար հաջորդ խնդիրն իր արտադրած գյուղմթերքի իրացումն է, մանավանդ մսի: Զրուցակիցս հայտնում է, որ տարեվերջը վարկերի վերադարձման ժամանակն է, իսկ վարկառու է գյուղի 90 տոկոսից ավելին: Աշոտավանցին պատահական վայրում է միսն իրացնում, մի մասին հաջողվում է, մյուսին` ոչ: Կարտոֆիլն այս անգամ իրացվել է, իսկ կաղամբը` ոչ: Գյուղում հինգ-վեց ընտանիքից յուրաքանչյուրն աճեցրել ու հավաքել է 10-12 տոննա կաղամբ, իսկ ընդհանուր արտադրվել է մոտ 100 տոննա կաղամբ, որ պիտի իրացվի, բայց ինչպե՞ս…

Գյուղում յոթ-ութ ընտանիք զբաղվում է մեղվաբուծությամբ, բայց վերջին շաբաթներին ինչ-որ հիվանդություն է տարածվել, որից մասսայաբար ոչնչանում են մեղուները, իսկ մեղվապահներն ու մասնագետներն առայժմ գլուխ չեն հանում դրանից…

ՎԱՀՐԱՄ ՕՐԲԵԼՅԱՆ