Հունիսի 13-ը արեւելահայ արձակի հիմնադիր Ակսել Բակունցի ծննդյան օրն է: Աչք է բացել Զանգեզուրի Գորիս գյուղաքաղաքում ապրող Ստեփան Թեւոսյանի բազմանդամ ընտանիքում՝ 1899-ին: Հետագայում ինքնակենսագրականում գրում է. «Ես հիշում եմ մի զարհուրելի չքավորություն «մի տուն լիքը մանուկներ» եւ այդ գավառական քաղաքը, որտեղ հասարակական դիրքը որոշում էին կուպեցի արշինը եւ չինովնիկի չինը»: Կարճ ապրեց. նրա երկրային կյանքը չափվում է 37 տարով, բայց Բակունցի գրական ժառանգությունը բարձր արվեստի օրենքներով ապրող ամբողջական մի աշխարհ է, իսկ նրա արձակի լեզուն, գրչընկեր Եղիշե Չարենցի բնութագրմամբ, «Քարաքանդակ, անդուռ մատուռների
Անջնջելի գրերի հնադարյան…»:
Բակունցը Թումանյանից ժառանգեց բնաշխարհի խորունկ զգացողությունը, Տերյանից՝ լեզուն, բանաստեղծությունը, խոսքի մշակույթը: Առաջին իսկ պատմվածքներով Ակսել Բակունցը հայ արձակում հայտնագործեց իր ուղղությունը: Նա էր, որ հայ գրականություն բերեց Մթնաձոր գրական անունը ստացած աշխարհի էությունը: Բակունցը ստեղծել է արձակի բարձր գեղագիտություն, բացառիկ ստեղծագործություններ՝ «Ալպիական մանուշակը», «Միրհավը», «Մթնաձորի չարք»-ը, «Խոնարհ աղջիկը»:
Ժամանակագրական առումով՝ 1927-ին լույս է տեսնում Բակունցի պատմվածքների անդրանիկ ժողովածուն՝ «Մթնաձորը», որում ամփոփված է 18 պատմվածք: Դրանք պատմում են մթնաձորյան եզերքի կյանքի, կենցաղի, հոգեբանության, մարդկային ճակատագրերի մասին: 1933-ին հրատարակում է «Սեւ ցելերի սերմնացանը» ժողովածուն, որում ընդգրկված են նրա լավագույն պատմվածքներից շատերը՝ «Սպիտակ ձին», «Միրհավը», «Սեւ ցելերի սերմնացանը», «Բրուտի տղան» եւ այլն: Ավետիք Իսահակյանը Բակունցին մեր արձակի ամենատաղանդավոր ներկայացուցիչն է համարել. «Նրա ստեղծագործությունների վրա անհատական կնիքն է դրված, այնքան թարմ են եւ ինքնուրույն, եւ զգացված՝ ամեն մի պատկերն ու արտահայտությունը…»:
1935-ին Բակունցը հրատարակում է «Եղբայրության ընկուզենիները» ժողովածուն: Անավարտ են մնացել «Խաչատուր Աբովյան» պատմակենսագրական վիպակը, ինչպես նաեւ «Կարմրաքար» վեպը, որոնք որոշ գրականագետների (Ռաֆայել Իշխանյան, Դավիթ Գասպարյան) կարծիքով ավարտված ստեղծագործություններ են:
Առանձնահատուկ գործ է «Կյորեսը» վիպակը, որ ստեղծվեց կորուսյալ եւ կորսվող հայրենիքը գրականությամբ փրկելու մտայնությունից: Գրողի մեծությունը հենց այն է, թե որքանով է հասանելի իր ընթերցողին, ինչքանով է ապրում ընթերցողի գիտակցության մեջ: Այս առումով նրա ստեղծագործությունների սպառիչ գնահատականը տվել է նրա ականավոր հայրենակիցը՝ Համո Սահյանը.
«Արձագանքն էիր դու մեր ձորերի,
Անտառներն ի վեր փռված սարերի…
Եվ շառաչի հետ այս մեծ օրերի
Միրհավի կանչն ես տանում դարերին…»
Բակունցը մեր արձակի այն եզակի վարպետներից է, ում անունը սերտորեն առնչվում է կինոարվեստին: Հայկինոյում աշխատելով որպես սցենարական բաժնի վարիչ, իր ավանդն է բերել ազգային կինոարվեստի զարգացման գործին, գրել է սցենարներ, որոնց հիման վրա նկարահանվել են այնպիսի ուշագրավ ժապավեններ, ինչպիսիք են՝ «Սեւ թեւի տակ», «Տրագեդիա Արագածի վրա», «Զանգեզուր» ֆիլմերը: Նրա թարգմանական աշխատանքներից ուշագրավ են Գոգոլի «Տարաս Բուլբան» եւ աշխարհաբարի վերածված միջնադարյան առակների «Աղվեսագիրք» հավաքածուն:
Բակունցի ապրած տարիները զուգադիպեցին հարազատ ժողովրդի ողբերգական, հերոսական իրադարձություններով լի ժամանակաշրջանին: 1918 թվականին նա կամավորականների հետ, որպես զինվոր, մասնակցում է հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարին (Էրզրում, Կարս, Սարդարապատ): Բայց եւ ստալինյան բռնաճնշումները չանցան նրա կողքով: Արձակագիրը հանիրավի բռնադատվում եւ բանտ է նետվում: «Ես գրող եմ եւ պիտի իմ ժողովրդի կողքին լինեմ, լսեմ նրա կենդանի խոսվածքը»,- գրում է բանտից նամակներից մեկում: Բայց դահիճներին հասու չէին նման հորդորները: Նա դեռ հույս էր փայփայում, որ չի գնդակահարվի, այլ կաքսորվի: Եվ այդ միտքն էր հուշում դահիճներին: Բայց ավաղ, 1937 թվականի հուլիսի 8-ին անհատի պաշտամունքի զոհ դարձավ, ու ճշմարիտ մարդու եւ արձակագրի գերեզմանի տեղը ցայսօր հայտնի չէ…
ՎԱՀՐԱՄ ՕՐԲԵԼՅԱՆ