Վահրամ Օրբելյանի հարցազրույցը Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի պետական ինստիտուտի ռեկտոր Դավիթ Մուրադյանի հետ

---

- Պարոն Մուրադյան, սեպտեմբերի 21-ին լրանում է հայոց անկախ պետականության 25-ամյակը: Ի՞նչ տվեց անկախությունը կինոյին:

- Ազատություն:

- Կինոյին ազատությո՞ւն տվեց: Մինչ այդ ազա՞տ չէր կինոն:

- Այո, կինոն այլեւս չէր մտածում գաղափարախոսությանը հարմարվելու մասին, ինչպես խորհրդային տարիներին, եւ ազատ հայացքով էր նայում իրականությանը: Սա լուրջ ձեռքբերում է: Գեղարվեստական ի՞նչ արդյունքներ եղան: Սա այլ վերլուծության հարց է: Բայց որ այդ ազատությունը եկավ եւ իր հետ ահագին նորություն բերեց՝ փաստ է, թեմատիկ նորությունից սկսած, հատկապես վավերագրական կինոյում: Հարություն Խաչատրյանը, ով հայ կինոյի առաջատար վարպետներից մեկն է, ինչպես գիտեք, «Ոսկե ծիրան» փառատոնի հիմնադիրն ու ղեկավարը, իր ամբողջ էությամբ, տեսողությամբ հենց անկախության ծնունդ է: Նրա ֆիլմերը ցուցադրվում են տարբեր երկրներում, պատվավոր մրցանակների արժանանում: Այնպիսի կինո, ինչպիսին նկարում է Հարություն Խաչատրյանը, ոչ անկախ ժամանակներում հնարավոր չէր նկարահանել: Այ, սա իրավամբ համարվում է անկախության ձեռքբերում՝ ստեղծագործական ազատագրված հայացք կինոյին:

- Իսկ գեղարվեստական ի՞նչ արժեքավոր ֆիլմեր ստեղծվեցին:

- Գեղարվեստական կինոյում ձեռքբերումներն այդքան ակնառու չեն, դե վերջին 25 տարվա ընթացքում, այնուամենայնիվ, ունեցանք արժեքավոր ֆիլմեր. Ալբերտ Մկրտչյանի «Ուրախ ավտոբուսը», Վիգեն Չալդրանյանի «Տեր ողորմյան», Սուրեն Բաբայանի «Մի նայիր հայելուն»: Ձեր նշած ժամանակաշրջանում ֆիլմեր ստեղծվեցին. երիտասարդ սերունդ կինո եկավ՝ Արամ Շահբազյան, Հովհաննես Գալստյան, Մարիա Սահակյան, ովքեր նոր ժամանակների ծնունդ էին, եւ ամենակարեւորը՝ այս ժամանակաշրջանի բնակիչ էին, իրենց ապրած ժամանակի միջից էին խոսում: Նոր սերնդի գալը էական բան է, կարեւոր: Բայց խոր տարբերություններ կան, երբ խոսում են երկու դարաշրջանի սահմանագծի մասին, իսկ դա այդպիսին է՝ սահմանագծային ժամանակի կինո է. մի հասարակարգ սպառվել է, մյուսը նոր է ձեւավորվում: Մի դար ավարտվել է, մեկ ուրիշը դեռ նոր է իր լեզուն գտնում:

Եթե մեր նախորդ դարի ամենանշանավոր ֆիլմերից մեկը կոչվում է «Բարեւ, ես եմ», որը, եթե կուզեք, ինքնահայտնաբերման, ինքնագիտակցության, իր «ես»-ը, սեփական տեղն այս աշխարհում հաստատելն այդ վերնագրի մեջ կա: «Բարեւ, ես եմ» ասում էր այդ ժամանակի հերոսը, հայ հասարակության անունից, հայ մարդու անունից, մեծ աշխարհում իր եսն է ուզում հաստատել: Դա ծրագրային եւ կարեւոր ֆիլմ էր՝ Ֆրունզե Դովլաթյանի «Բարեւ, ես եմ» ֆիլմը:

Երիտասարդ ռեժիսոր Մարիա Սահակյանի ֆիլմը, որ մրցանակի արժանացավ «Հայակ» ազգային մրցույթում, հետո «Կինոշոկ» փառատոնում, ուներ «Այդ ես չեմ» վերնագիրը: Նա ասում է՝ «Բարեւ, ես եմ», այս մեկն ասում է՝ բարեւ, ես չեմ: Որովհետեւ գուցե այս ժամանակի կերպարը դեռ գտնված չէ: Այն ժամանակն իր կերպարի մեջ հայտնաբերված էր, այդ անունից հայ մարդն ասում էր՝ բարեւ, ես եմ: Հիմա ժամանակը դեռ ինքը պիտի իրեն գտնի, կերպարը վերջնականացնի: Ֆիլմը երիտասարդ աղջկա մասին է, ով իր ինքնությունը, իր ով լինելն է ուզում հասկանալ այս աշխարհում: Սայթաքում է, մոլորվում է, փնտրում է, մի խոսքով՝ ֆիլմը կոչվում է՝ այդ ես չեմ: Կարծես բանավիճում է այն դասական վերնագրի հետ: Բայց դրա մեջ կա ախտորոշիչ տարր, ինքնաբնութագիր, այսինքն՝ մեր ժամանակների կինոն դեռ իր եսը պիտի գտնի, որ լիարժեք խոսի իր ժամանակի անունից:

Առանձին լավ ֆիլմերը դեռեւս չեն դառնում մի ամբողջական գեղարվեստական պրոցես, որովհետեւ 1960-70-ական թվականներին էլի կային բազմաթիվ թույլ եւ միջակ ֆիլմեր, որոնց այսօր չենք հիշում: Բայց այդ ֆիլմերի կողքին, նրանց մեջ ձեւավորվել էր, այսպես ասած, մի մայրուղի՝ «Բարեւ, ես եմ», «Մենք ենք, մեր սարերը», «Եռանկյունի», «Սարոյան եղբայրներ», «Նռան գույնը», Արտավազդ Փելեշյանի վավերագրական ֆիլմերը, որոնք, ըստ էության, բոլորը միասին հայի ինքնության եւ հայի հոգեգիտակցումի անունից էին խոսում, հայ մարդու հարաբերությունն էր աշխարհի հետ: Այժմ դեռ դա չունենք: Բայց դա կստացվի եւ կստեղծվի, եւ նոր սերունդը, որ կինո է գալիս, եւ իր առաջին քայլերն է անում, դեռ այդ խոսքը կասի:

- Պարոն Մուրադյան, կարծիք կա, որ մեր նոր պետականության ստեղծումը, մերօրյա ազատամարտը՝ Արցախյան պատերազմը, չեն արտացոլվել, ո՞վ պիտի անի, որ չարեց, ինչո՞ւ չի արել:

- Գիտե՞ք, պատերազմական իրադարձությունների տաք հետքերով մի քիչ դժվար է ֆիլմ ստեղծել, տաք հետքերով վավերագրական կինոն է ֆիլմ ստեղծում, տարածություն է պետք՝ հոգեբանական, պատմական: Հապա, հիշեք, երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին լավագույն ֆիլմերը ե՞րբ նկարվեցին՝ 1960-70-ական թվականներին, այսինքն՝ երկու տասնամյակ պիտի անցներ այդ ամեն ինչից, որ «Բալլադ զինվորի մասին»-ը էկրան բարձրանար, «Իսկ արշալույսներն այստեղ խաղաղ են» եւ այլն, եւ այլն: Այդպես, տաք հետքերով չի նկարահանվում, որոշակի պատմահոգեբանական իմաստավորում պիտի լինի, այլապես չի ստացվի: Այլեւս չխոսելով այն մասին, որ կինոն շատ ծախսատար արվեստ է, եւ այդպիսի ֆիլմ նկարահանելը լուրջ բեմադրական միջոցներ է պահանջում, թեպետ չեմ կարող չասել, որ այդ թեման մեր կինոյում չի արտացոլված: Օրինակ, Ալբերտ Մկրտչյանի «Տխուր փողոցի լուսաբացը» ֆիլմում այդ թեման շոշափված է:

- Իսկ հայկական պետականության թեման որեւէ կերպ արտացոլվա՞ծ է մեր կինոյում:

- Մեր պետականաշինության մասին ընդամենը մի ֆիլմ ունենք, որ ժամանակին նկարահանվեց՝ «Երկունքը»՝ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի մասին, գլխավոր դերը Խորեն Աբրահամյանն էր խաղում, ֆիլմ այն մասին, թե ինչպես ավերակված Հայաստանում փորձում էին կենսական ուժերը հավաքելով՝ ինչ-որ երկիր ստեղծել-կառուցել: Այդ իմաստով այդ ֆիլմն արժեքավոր է, հայկական, կենսական, ազգային ուժերը մոբիլիզացնող ֆիլմ է՝ ժամանակի ծանր բեռան տակ: Մասշտաբային, ստացված ֆիլմերից է:

Այդպիսի մի ֆիլմ նորանկախ Հայաստանի մասին դեռեւս պակասում է, դրա կարիքը, իհարկե, կա: Հավանաբար գտնված չէ այն մտահղացումը, որի շուրջ նման ֆիլմ կարելի է հավաքել: Այդ էպիկական թափի ռեժիսորն էլ չկա, որովհետեւ Ֆրունզե Դովլաթյանը վիպասան ռեժիսոր է, էպիկական ռեժիսոր է: Ժամանակակից կինոն, նման ռեժիսորի բացակայության պայմաններում, ավելի շատ կամերային է իր տեսակով: Էպիկան բացակայում է:

- Վերջին այս տարիներին տարբեր զարգացումներ եղան «Հայֆիլմ» կինոստուդիային առնչվող եւ դեռեւս չեն դադարում: Մի քանի խոսք «Հայֆիլմի» ճակատագրի մասին:

- Շատ կարեւոր քայլ եմ համարում, որ կառավարությունը հետ բերեց «Հայֆիլմը», որը մասնավորեցված էր, ցավոք սրտի, պայմանագրային պարտավորություններն այդպես էլ չկատարվեցին, որ կարողանայինք մենք ազգային կինոարտադրություն վերականգնել: «Հայֆիլմը» հետ բերվեց, թեպետ մեծ կորուստների գնով, մեծ ժամանակ պարապուրդի տալու գնով: Բայց օրենքն օրենք է, դա չես կարող շրջանցել, քանի որ պայմանագրի ժամկետը չի սպառվել: Սա սկզբունքային մոտեցում է, որ պետությունը գիտակցում է, թե իր ազգային կինոն ստեղծելու համար իր արտադրական ենթակառույցն է անհրաժեշտ: Բայց միամտություն կլինի կարծել, որ այդ նույն առաջվա «Հայֆիլմը», որպես մի հզոր կինոֆաբրիկա, գործարկել զուտ պետական միջոցներով: Որովհետեւ էն դարի կինոֆաբրիկան մի բան է, էս դարի կինոֆաբրիկան՝ բոլորովին այլ բան:

- Ռուսներին հաջողվեց իրենց կինոարտադրությունը պահպանել, այժմ «Մոսֆիլմը» կինոկոնցեռնի կարգավիճակ ունի:

- Որովհետեւ նրանք այդ արանքը՝ երկու դարաշրջանի, չկորցրեցին, անխափան գործունեություն ծավալեցին: Եվ դրա ընթացքում տեխնիկական  կատարելագործման հասան: Գործունեություն ծավալեցին, շահույթ ունեին, այլեւս չխոսելով նրա կինոշուկայի մասին: Եթե նկարահանված ֆիլմն այդ շուկայում պտտի, եթե ծախսը լրիվ չհանի, առնվազն 80 տոկոսով կփոխհատուցի այն: Կինոարտադրության մեջ կլինի մասնավոր կապիտալի ներգրավվածություն, բայց ոչ երբեք պետության շահերի հաշվին: Հավանաբար վերահսկիչ փաթեթը պետության ձեռքում պիտի լինի: Թեպետ կա ազգային կինոկենտրոն:

- Մի քանի խոսք այդ մասին:

- Ազգային կինոկենտրոն վաղուց ունենք, գործում է: Բոլոր երկրներում կա այդ կառույցը, որը ըստ էության, պետական օժանդակություն է հատկացնում կինոնախագծերին, եւ, ի վերջո, նկարահանված ֆիլմերը հենց ազգային կինոկենտրոնի պետական աջակցության շնորհիվ են ստեղծվել: Թեպետ անկախ պրոդյուսերական կազմակերպություններ էլ ստեղծվեցին. դա էլ է վերջին 25 տարվա ձեռքբերումներից: Ստեղծվեցին կազմակերպություններ, որոնք ֆիլմեր են նկարահանում որպես բիզնես-պրոյեկտ՝ «Պարադիզը», «Շարմ հոլդինգը»: Դա էլ է բազմազանություն բերում իր հետ. «Շարմը» ունի իր նախընտրելի ուղղությունը. հիմնականում ստեղծում է թեթեւ ժանրի կատակերգություններ, «Պարադիզը» հաճախ համագործակցում է ռուսական կողմի հետ, եւ մեզ մոտ ֆիլմեր են նկարահանում. սա էլ է անկախության ձեռքբերումներից մեկը, որ մենք ունենք մի քանի կինոարտադրող:

- Կինոարվեստն էլ երբեմն տրվում է օրվա թեմաներին, եթե ավելի խիստ չարտահայտվենք, պատեհապաշտությանը, նկարահանվեց, օրինակ, «Գարեգին Նժդեհը», որը միանշանակ չընդունվեց հանդիսատեսի եւ քննադատների կողմից:

- «Նժդեհը» իր հանդիսատեսն ունեցավ, թեպետ բոլորս ավելիին էինք սպասում: Այսպես ձեւակերպենք. թեման մեծ է արդյունքից: Արդյունքը թեմային զիջում է:

- Որպես կինոգետ, դուք ի՞նչ կցանկանայիք, որ նկարահանվեր:

- Ով ինչ ցանակա, պիտի նկարահանի: Որովհետեւ մտահղացումը ոչ թե ուրիշինը, այլ կինոռեժիսորինը պիտի լինի: Եղել է, իհարկե, որ հուշել են: Ասենք, գրականության պատմությունից հայտնի է, որ «Ռեւիզոր» պիեսի թեման Գոգոլին հուշել է Պուշկինը: Ի վերջո ստեղծվել է անմահ մի ստեղծագործություն: Ամեն ինչ հնարավոր է, բայց այսօրվա կինոյի համար շատ կարեւոր է ներկայացնել հայ մարդուն, տեսեք, որքան սիրում ենք «Մենք ենք, մեր սարերը»: Սովորական հայ մարդու կյանքն է, սովորական հայ հովիվների, բայց որոնց մեջ մի ամբողջ կենսափիլիսոփայություն կա: Մեր կողքին ապրող սովորական հայ մարդն սպասում է իր մասին ֆիլմին:

- Նաեւ կարծիք կա, թեեւ մի քիչ ծայրահեղ, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո փլուզվեց հայ կինոն:

- Ոչ, համաձայն չեմ նման կարծիքին: Իհարկե, համաձայն չեմ, ի՞նչ է նշանակում՝ փլուզվեց հայ կինոն: Բա էդ ո՞ւմ ֆիլմերն են ցուցադրվում աշխարհով մեկ, տարբեր փառատոններում: Նույն այդ հայ կինոյի ֆիլմերը չե՞ն: Հայ կինոն փոխվեց, դա ուրիշ բան է: