ՀՀ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը հայտարարություն է տարածել Հատիս լեռան գագաթին Քրիստոսի մոնումենտալ արձանի տեղադրման նախագծի վերաբերյալ։

Հաշվի առնելով Հատիս լեռան գագաթին Հիսուս Քրիստոսի արձանը տեղադրելու՝ հասարակական լայն հնչեղություն ստանալու հանգամանքը և արդեն իսկ տեղում համապատասխան շինարարական աշխատանքների նախաձեռնումը՝ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Գիտական խորհուրդն անհրաժեշտ է համարում իր մասնագիտական ուղղվածության շրջանակներում անդրադառնալ նշված խնդրի հետևյալ երկու հայեցակետերին՝ իրենց ենթակետերով.

Պատմամշակութային-հնագիտական

Մարդաբանական-մշակութաբանական:

Մոնումենտալ արձանի կառուցումը Հատիսի գագաթին խաթարում է բնական և պատմամշակութային հուշարձանի ողջ համակարգն ու միջավայրը:

ա. Հատիս լեռան գագաթին գտնվող բրոնզ-երկաթեդարյան ամրոցը և օժանդակ շինությունները ներկա պահին դեռևս գրանցված չեն ՀՀ հուշարձանների պետական ցուցակում, քանի որ համարվում են նորահայտ հուշարձան՝ համաձայն «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավ1այրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 20-ի [1]: Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի հայ-իտալական արշավախումբը (ղեկավարներ՝ Արթուր Պետրոսյան, Ռոբերտո Դան) Կոտայքի հետախուզական ծրագրի շրջանակում (KSP) 2019 թ. սկսած ուսումնասիրություններ է իրականացրել Հատիս լեռան մերձակա բնակավայրերի վարչական տարածքներում գտնվող հնավայրերի և մասնավորաբար՝ KSP 163 կամ Հատիսի ամրոց հնավայրի տարածքում:

Վերջինս գտնվում է Հատիս լեռան գագաթին (GPS 40°18’25.80″N, 44°43’30.90″E, բարձ․ 2530 m), Զովաշեն 1,5 կմ, Կապուտան 3 կմ, Հատիս 2,5 կմ, խոշորացված համայնքի կենտրոն Ակունքից ավելի քան 5 կմ հեռավորության վրա։ Ամրոցը ժողովրդի մեջ հայտնի է Շամիրամի կամ Քյոռօղլու բերդ անվանումներով: Հնավայրը գերիշխող դիրք ունի շրջակայքի բոլոր կարևոր ամրաշինական կառույցների վրա: Համալիրը բաղկացած է լեռան գագաթային մասը շրջառող ամրաշինական պարսպապատերից և կենտրոնական մասում տեղակայված կառույցներից: Պարսպապատերն իրար զուգահեռ ձգվում են հյուսիս – հարավ ուղղվածությամբ, արևելյան պարսպապատն ունի 140 մ երկարություն, մոտ 4,5 մ լայնություն։ Այս պարսպապատի հարավային մասին կից է 5 x 6 մ չափերի աշտարակը, որից 12 մ հյուսիս պահպանվել են որմնահեցի մնացորդները՝ պատի 2 մ հաստությամբ։ Այս հատվածից 20 մ հյուսիս պահպանվել է 3 մ լայնության մուտքը, որի երկու կողմերում ևս երկու որմնահեցեր կան։ Արևմտյան պարսպաշարն ունի 280 մ երկարություն, պատի արևելյան հատվածում տեղակայված են հնավայրի հիմնական կառույցները։ Պարսպաշարը կառուցված է խոշոր քարերից, պահպանվել է ավելի քան 10 շարք՝ մոտ 3 մ բարձրությամբ։ Արևմտյան պարսպաշարին կից առկա են տարածաշրջանի մի շարք հնավայրերում արձանագրված քարացրոններին կից կամ նրանց մեջ տեղակայված կառույցներ: Ամբողջ հնավայրի մակերեսը գրավում է Հատիս լեռան գագաթը՝ ավելի քան 280 x 100 մ չափսերով (1,65 հա)։ Հնավայրի թե՛ պարսպաշարը, թե՛ կառույցները շարված են առանց լիցք՝ հրաբխի արդյունքում լեռան գագաթին մերկացած բազալտի խոշոր և միջին բլոկներով։ Թեև վերգետնյա գտածոները բացակայում են, ըստ կառուցման տեխնիկայի և հատակագծային լուծումների՝ այս հնավայրը թվագրվում է բրոնզ-երկաթեդարյան ժամանակաշրջանով (մ.թ.ա. 2-րդ – 1-ին հազարամյակների սահման)։

Քննարկվող հնավայրի տարածքում արձանի տեղադրման նպատակով կատարված շինարարական աշխատանքների արդյունքում անդառնալիորեն աղճատվել է հնավայրի հատկապես կենտրոնական հատվածը, այստեղ առկա կառույցները և արևելյան պարսպապատի մի հատվածը։ Հողաշերտի հեռացման արդյունքում արևելյան պարսպապատի խաթարված հատվածը հնարավոր է վերականգնել, մինչդեռ դա այլևս անհնար է կենտրոնական մասում առկա կառույցների պարագայում, քանի որ դրանք ենթարկվել են ծանր տեխնիկայով քանդման, ինչից հետո նոր հող է կուտակվել այդ հատվածում ապագայում նախատեսված արձանի հիմքի համար։ Հնավայրի արևմտյան հատվածի պարսպապատը չի վնասվել, անդառնալիորեն ավերվել են նրան կից կառույցները, ինչը նույնպես հողալիցքի հեռացնելուց հետո հնարավոր չէ մաքրել և վերականգնել։

Հուշարձանների պահպանության իրավա-օրենսդրական հիմքը կազմում են «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» օրենքն՝ ընդունված 1998-ի նոյեմբերի 11-ին, «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական հաշվառման, ուսումնասիրման, պահպանության, ամրակայման, նորոգման, վերականգնման և օգտագործման կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 2002-ի ապրիլի 20-ին ընդունված որոշումը և «Մշակութային օրենսդրության հիմունքների մասին» ՀՀ օրենքն՝ ընդունված 2002-ի նոյեմբերի 20-ին։

Համաձայն «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի հոդված 22-ի՝ «Հուշարձաններ ներառող տարածքներում շինարարական, գյուղատնտեսական և այլ կարգի աշխատանքների համար հողի հատկացումները, կառուցապատման, ինժեներատրանսպորտային հաղորդակցության ուղիների նախագծերը սահմանված կարգով համաձայնեցվում են լիազորված մարմնի հետ»:

Եթե նշված աշխատանքները կարող են վտանգել այդ տարածքներում գտնվող հուշարձանների պահպանությունն ու անվթարությունը, նախապես՝ աշխատանքների պատվիրատուի միջոցներով իրագործվում են հուշարձանների պահպանությունն ու անվթարությունն ապահովող միջոցառումներ` հետախուզություն, պեղումներ, վերականգնման աշխատանքներ, բացառիկ դեպքերում` տեղափոխում և լիազորված մարմնի կողմից առաջարկվող այլ աշխատանքներ:

Հոդված 24-ի բ ենթակետը սահմանում է հուշարձանների կամ դրանց պահպանության գոտիների տարածքներում գյուղատնտեսական, շինարարական կամ այլ աշխատանքների ընթացքում հուշարձաններն ուսումնասիրելու, վավերագրելու, պահպանելու, իսկ բացառիկ դեպքերում` տեղափոխելու անհրաժեշտությունը։

Համաձայն «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական հաշվառման, ուսումնասիրման, պահպանության, ամրակայման, նորոգման, վերականգնման և օգտագործման կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության 2002-ի ապրիլի 20-ին ընդունված որոշման 33-րդ կետի՝ Հուշարձանի տարածքում արգելվում են հուշարձանի նպատակային օգտագործմանը չհամապատասխանող շինարարական, գյուղատնտեսական և այլ աշխատանքների կատարումը, ինչպես նաև տնտեսական ու արտադրական գործունեությունը: Այդ տարածքում կարող են կատարվել միայն հուշարձանի ուսումնասիրման, պահպանման, թանգարանացման և ցուցադրության կազմակերպման, ինչպես նաև հուշարձանի նպատակային օգտագործմանը նպաստող վերականգնողական և նորոգման աշխատանքներ: Սույն որոշման 42-րդ կետի համաձայն՝ «Հուշարձաններ ընդգրկող տարածքներում շինարարական, ճանապարհաշինարարական, երկրաբանական և այլ աշխատանքների նախագծերը լիազորված մարմնի հետ համաձայնեցվում են նոր շինարարության նախագծման ու տեխնիկատնտեսական հիմնավորման առաջադրանքի մշակման նախապատրաստման փուլում»:

բ. Ինչ վերաբերում է բնական հուշարձանի միջավայրին, ապա Հատիսը որպես բնության հուշարձան գրանցվել է դեռևս 2008-ին (https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=93314), ըստ այդմ՝ ՀՀ-ում բնության հուշարձանի տարածքում արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը սպառնում է դրա պահպանությանը» https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=29624): Բնության հուշարձանի տարածքում ցանկացած գործողություն նախապես (այս դեպքում՝ նախքան որևէ մրցույթ հայտարարելը կամ առավել ևս՝ սեփականաշնորհելուց առաջ) պետք է ստանար ՀՀ շրջական միջավայրի նախարարության թույլտվությունը:

Մարդաբանական-մշակութաբանական տեսանկյունից՝ անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ դարերի ընթացքում ձևավորված հայ քրիստոնեական լանդշաֆտում հատուկ կարևորություն է տրվել բացօթյա սրբազան տարածքների կազմակերպմանը, որի դոմինանտները 5-7-րդ դարերում կազմել են թևավոր խաչով պսակվող տարատեսակ կոթողները, իսկ 9-րդ դարից սկսած՝ այդ դերակատարումը ստանձնել է խաչքարը: Հայ քրիստոսաբանությունն, իր ձևավորման փուլից սկսած, Քրիստոսին և նրա փրկագործական խաչելությունը ներկայացնելու համար ընտրել է ոչ թե կերպարը, այլ նշանը, այսինքն՝ խաչը, պատկերներին տալով օժանդակ նշանակություն: Քառակող քանդակը չի կիրառվել ոչ միայն բացօթյա, այլև փակ սրբազան տարածքներում (եկեղեցի, մատուռ, գավիթ, զանգակատուն ևն): Հանրային տարածքում քրիստոնեական սրբերի և կերպարների պատվին արձաններ կանգնեցնելը խախտում է Հայաստանեայց Առաքելական եկեղեցու գաղափարական, տարածքի կազմակերպման, ծիսակարգի և պատկերագրական ավանդույթները: Այն նաև աղավաղում է հայկական դասական մշակութայնացված լանդշաֆտը:

Վերջին օրերին զարգացող իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ Հատիս լեռան վրա՝ իր չափերով միջավայրը ճնշող և խաթարող հուշարձանի տեղադրման գաղափարը չի անցել բավարար փորձաքննություն, չեն պահպանվել համապատասխան ընթացակարգերը։ Ավելին, խնդիրը չի դիտարկվել ազգային ինքնության, մշակույթի, կրոնական ինքնության համատեքստերում՝ այն դեպքում, երբ խոսքը ոչ թե սոսկ արձանի, այլ մշակութային ու կրոնական ինքնության նոր տեսլական առաջարկող, հայոց մշակույթում ընդունված մոդելներին խորթ մի նախաձեռնության մասին է։ Ասվածը վկայում է Հայաստանում համակարգային լուրջ բացթողումների, ինստիտուտների միջև համադրվող աշխատանքի բացակայության, ինչպես նաև պետական և մասնավոր սեկտորների չհատվող իրականությունների մասին։

Կարծում ենք, որ հայ ինքնության տեսանկյունից կարևոր նշանակություն ունեցող հարցերը (և սա միայն եկեղեցու հետ հարաբերությունների խնդիր չէ) չեն կարող լուծվել միայն մեկ անհատի ցանկությամբ։ Փորձը ցույց է տալիս, որ առավել վտանգավոր ու էթնոմշակութային համալիրների վրա կործանարար ազդեցություն ունեցող մենաշնորհները հենց մշակույթի ոլորտի մենաշնորհներն են. խորհրդային անցյալը, թերևս, դրա ամենավառ ապացույցն է։

Կարևոր խնդիր է այստեղ՝ նման խոշոր նախագծեր իրականացնելուց առաջ բազմակողմանի հետազոտության (ոչ միայն հնագիտական, այլև զբոսաշրջային, տնտեսական, սոցիալական, մարդաբանական, բնապահպանական ևն) ու համապատասխան հաշվարկների բացակայությունը և պետության կողմից նման պահանջ չներկայացնելը, համապատասխան ընթացակարգ չունենալը, որով հաշվի կառնվեին ոչ միայն գործարարի հնարավոր շահույթը և համապատասխան ներդրումներն ու հնարավոր հարկերը, այլև շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը, սոցիալական արդարության սկզբունքի պահպանումը, նյութական և ոչ-նյութական առկա արժեքների հետ համադրումը։

Եթե խնդիրը դիտարկենք զբոսաշրջային ոլորտի զարգացման ծիրում, ապա հանրահայտ փաստ է, որ Հատիս լեռը բազմաթիվ արշավախմբերի համար սիրված և տարբեր զբոսաշրջային երթուղիներում ներառված վայրերից է։ Նման զբոսաշրջությունը, որը հաշվի է առնում լեռան բնապատմական միջավայրն անխաթար պահելու պայմանը, այսօր առավել նախընտրելի և զբոսաշրջության առավել զարգացած տեսակներից է։ Այն ոչ միայն էկոտուրիզմի մեջ տեղավորվող տեսակներից է, այլև սոցիալական արդարության՝ լեռան հասանելիությունն ու հավասար մատչելիությունը ապահովող մոտեցումներից։ Չկա որևէ հիմնավորում, թե ինչու՛ է պետք փոխել զբոսաշրջիկների տեսակն ու սոցիալական կազմը՝ ժամանցային ծառայություններից օգտվող զբոսաշրջիկով։

Աչքի առաջ ունենալով նշված նախադեպը և այսուհետ նմանատիպ այլ դեպքերից ու հապճեպ որոշումներից խուսափելու նպատակով՝ ակնհայտ է, որ անհրաժեշտություն կա լայնամասշտաբ նախագծեր նախաձեռնելու և որոշումներ ընդունելու ընթացակարգերում անպայմանորեն հաշվի նստել համապատասխան կառույցների փորձագիտական կարծիքի հետ: Մանավանդ, որ վտանգ կա, որ առանց լուրջ փորձագիտական եզրակացությունների որոշումներ կայացնելու արատավոր այս շղթան կարող է շարունակական լինել և հանգեցնել նորանոր հասարակական դժգոհությունների:

«Պատմական, գիտական, գեղարվեստական կամ մշակութային այլ արժեք ունեցող նոր հայտնաբերված կամ նոր արժեքավորված օբյեկտն ստանում է նորահայտ հուշարձանի կարգավիճակ և պահպանվում է մինչև հուշարձանների պետական ցուցակում ընդգրկվելը` օրենսդրությամբ սահմանված կարգով:

Նորահայտ հուշարձանը տնօրինող իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձը պարտավոր է ապահովել դրա անվթարությունը, իսկ պետության կողմից այն վերցնելու դեպքում սեփականատիրոջ կրած վնասը փոխհատուցվում է օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Հուշարձանի հայտնաբերման փաստը թաքցնող, այն հաշվառելու և ուսումնասիրելու համար արգելքներ ստեղծող, ինչպես նաև գտածոները ոչնչացնող կամ յուրացնող անձը պատասխանատվություն է կրում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով»։