Կապանի շրջանի բարբառային տարբերակը

10.05.2024 15:27
760

Սյունյաց աշխարհի մաս կազմող Կապանի շրջանն իր բնակավայրերով միջին դիրք է գրավում Արցախի, պատմական Պարսպատունիքի միջեւ, որի հետեւանքով դարեր ի վեր այն շրջապատված է եղել տարբեր բարբառային միջավայրերով: Դրանով իսկ նրա բարբառային բնութագիրն ինքնին հետաքրքրություն է ներկայացնում ոչ միայն հայ բարբառագիտության, այլեւ պատմական հայրենագիտության համար: Սակայն Կապանի խոսվածքները, ցավոք, մինչեւ օրս գիտականորեն ուսումնասիրված եւ նկարագրված չեն:

ՀՀ ԳԱԱ Հ. Աճառյանի անվան լեզվաբանության ինստիտուտի բարբառագիտության բաժինը 1977 թվականից պարբերաբար գիտարշավներ էր կազմակերպում ՀԽՍՀ տարբեր բնակավայրեր` հայրենի խոսվածքները գրի առնելու եւ հավաքված նյութի հիման վրա բարբառագիտության ատլաս կազմելու նպատակով: Հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացնելով Արեւմտյան Հայաստանից մազապուրծ փախած փոքրաթիվ բարբառների խոսվածքները կորստից փրկելու վրա` ինչ-որ չափով երկրորդ պլան էր մղվել Արեւելյան Հայաստանի բարբառային միավորների հավաքչական գործը: Սակայն 1990 թ. գիտարշավներն ընդհատվեցին` համապատասխան ֆինանսավորման բացակայության պատճառով: Այդպիսով արեւելյան տարածքի շատ բնակավայրերի, այդ թվում նաեւ Կապանի շրջանի, խոսվածքները չուսումնասիրվեցին: Ինստիտուտի բարբառագիտության բաժնում առկա է այդ տարիներին գրի առնված (բարբառային բոլոր հատկանիշներով) շրջանի ընդամենը երկու միավոր` Կապան քաղաքի (լրացնող՝ Արեւիկ Դավթյան) եւ Վերին Խոտանան գյուղի (լրացնող` Ալմարա Անտոնյան):

2003 թ. ամռանը Ֆրանսիայի Արեւելյան լեզուների եւ մշակույթների ինստիտուտի հայագիտության ամբիոնի նախաձեռնությամբ կազմակերպվեց բարբառագիտական տասնօրյա գիտարշավ Կապանի շրջան` մասնակցությամբ հիշյալ ամբիոնի, ԳԱԱ լեզվաբանության ինստիտուտի եւ Երեւանի պետական համալսարանի գիտաշխատողների: Խմբի նպատակն էր շրջանում նախնական բարբառագիտական հետազոտական աշխատանքներ կատարելը: Ձայնագրվեցին մի քանի գյուղերի բարբառախոսների խոսքը, ինչպես նաեւ գրի առնվեցին Արծվանիկի ենթախոսվածքը (լրացնող` Սվետլանա Մանուչարյան):

Կապանի շրջանի բնակավայրերի` մեր ձեռքի տակ եղած բարբառային փոքրաթիվ նյութերի ուսումնասիրությունը, այնուամենայնիվ, թույլ է տալիս անել որոշ եզրակացություններ:

 Ակադեմիկոս Հրաչյա Աճառյանի առաջարկած քերականական միահատկանիշ (ըստ բայի ներկա ժամանակի կազմության) բնութագրմամբ` Կապանի շրջանի խոսվածքները մտնում են երկու տարբեր բարբառային ճյուղի մեջ` ում (օտըմ ըմ) եւ (լ) իս (ուտիս ըմ): Հետագայում ակադեմիկոս Գեւորգ Ջահուկյանը, կիրառելով միջազգային լեզվաբանական մեթոդներ, հայ բարբառների դասակարգման համար առանձնացրեց հարյուր տարբերակիչ հատկանիշներ, որոնցով նորովի խմբավորեց մեր բարբառային միավորները եւ հստակեցրեց բարբառ, խոսվածք, ենթախոսվածք հասկացությունները: Ըստ այդ դասակարգման` հայերենն ունի 44 բարբառներ եւ դրանց մեջ մտնող բազմաթիվ խոսվածքներ եւ ենթախոսվածքներ:

 Ելակետ ընդունելով այդ չափանիշները` կարելի է փաստել, որ հիշյալ տարածքում հիմնականում խոսում են Ղարաբաղի բարբառի մեջ մտնող խոսվածքներով: Կապանի բարբառային միավորները միջին դիրք են գրավում Գորիսի եւ Խանագահի (Ղարաբաղի) խոսվածքների միջեւ:

Ղարաբաղի բարբառը, որը պատկանում է բարբառների արեւելյան խմբակցությանը, իր հիմնական հատկանիշներով, ըստ Գ. Ջահուկյանի, 5-րդ դարում արդեն կազմավորված ինքնուրույն միավոր էր: Ավելին, կարելի է ասել, որ այն պահպանել է գրաբարից տարբերվող այնպիսի հնաբանություններ, որոնք երբեմն հանգում են հնդեվրոպական նախալեզվին:

Ժաննա Միքայելյան

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու,

ԳԱԱ լեզվաբանության ինստիտուտ

«Սյունյաց երկիր» թերթ,

№ 24-25 (160-161),

10 սեպտեմբերի 2008 թ.

 

 

Հայաստանի և Թուրքիայի ներկայացուցիչները հայ թուրքական սահմանին հանդիպել են ու քննարկել Ախուրիկ-Աքյաքա երկաթուղային անցակետը վերագործարկելու հարցը. Ռուբինյան

12.12.2024 23:25

ՆԳՆ փրկարար ծառայության ստորաբաժանումներն անցել են ուժեղացված ծառայության

12.12.2024 23:16

Դեմ եմ ամերիկյան հեռահար հրթիռներով Ռուսաստանի տարածքին Ուկրաինայի հարձակումներին. Թրամփ

12.12.2024 20:31

Գորիսի «Դիտակետ» կոչվող տարածքից քաղաքացի է ընկել

12.12.2024 19:25

Տվյալներ են ստացվել ՀՀ և Թուրքիայի պետական սահմանի ապօրինի հատման հավանական փորձի վերաբերյալ. ԱԱԾ

12.12.2024 19:22

Մարզի խորհրդի տարեվերջյան նիստում քննարկվել են սուբվենցիոն ծրագրերի իրականացման ընթացքն ու համայնքների սեփական եկամուտների հավաքման պատկերը

12.12.2024 17:51

Կյանքը Հայաստանում թանկացել է. Վիճակագրական կոմիտեն տվյալներ է հրապարակել

12.12.2024 17:43

«Զանգեզուրի միջանցքը» Թուրքիայի համար անփոխարինելի նախագծերից է. Թուրքիայի տրանսպորտի նախարար

12.12.2024 17:39

Կաթնառատ–Փիրմազրա գյուղում էինք․ հինգ ընտանիք է մնացել

12.12.2024 17:18

Հանրային քննարկում Քաջարանի համայնքապետարանում

12.12.2024 16:33

Թոշակի անցած զինծառայողները եւս կարող են պետության աջակցությամբ բնակարաններ ստանալ. ծրագրի ժամկետ երկարացվեց

12.12.2024 16:29

ՀՀ սահմանամերձ գյուղերում տուն կառուցելու համար սուբսիդիաներ կտրամադրեն ևս 400 ընտանիքի

12.12.2024 15:54