Խոնարհում ենք մեր գլուխը նրա ազնիվ կերպարի, մեծ վաստակի և, իհարկե, հիշատակի առջև:

«Սյունյաց երկիր»

 

Համո Սահյանը Սերո Խանզադյանի մասին

Սերո Խանզադյանը քայլող պատմություն է: Մեր ժողովրդի քայլող պատմությունը: Այդ պատմության թռիչքների ու գահավիժումների, ողբերգությունների ու հանդիսությունների, նրա աստեղային ժամերի եւ ասուպային վայրէջքների քաջահմուտ տարերքն ու վկան:

Այս խոսքիս մեջ Խանզադյանի հետ ապրած երեսունհինգ տարիներից հիշելու եւ հուշելու եմ միայն մի սովորական ժամ...

Մի քանի տարի առաջ էր: Սիսիանում էինք: Մի առավոտ Խանզադյանն արթնացավ եւ հրամայելու պես առաջարկեց.

- Այսօր գնում ենք Ցից քարեր:

Ցից քարերն այսօրվա Սիսիան քաղաքից երկու կիլոմետր հեռավորության վրա, հյուսիս-արեւելքում գտնվող անգիր ժամանակների բնակավայր է: Ամենայն հավանականությամբ, նախապատմական բերդաքաղաք` հարավից եւ հարավ-արեւելքից վիթխարի ժայռաբեկոր ցից քարերով, հյուսիսից` վիհավոր, մթին կիրճով, արեւմուտքից` բնական ժայռեղեն պարիսպներով պաշտպանված:

Գնացինք: Մոտեցանք հարավային սահմանին: Խանզադյանի մեջ արթնացավ հնագետը: Շոշափեց սահմանապահ-ժայռաբեկորները, հայացքով չափեց սահմանը: Հայացքը կանգ առավ մի կետի վրա. «Մայր դարպասը պիտի եղած լինի»: Բաց դարպասից մտանք բնակավայրը. «Կանգնիր. - ասաց Խանզադյանը, - նայիր, հողի վրա պարզ երեւում է քաղաքի նախագիծը»: Քայլում ենք կենտրոնական փողոցով: «Տեսնում ես,- ասում է Խանզադյանը, - այստեղ էլ են հարուստ ու աղքատներ եղել, կարգադրող ու ենթականեր եղել, տառապողներ ու վայելողներ եղել, խորտակված ավերակների դիրքն ու տարածքը հուշում են այդ բոլորը»:

Իջնում ենք բնակավայրի հյուսիսային սահմանը, ձորաբերանը, որտեղ հազար մամուռ մաշած ու նորից մամռակալած դոլմեններ են: Խանզադյանը նայում շոշափում է... Ափսոս, եղծված գրեր չկան, որ նա հագուրդ տա իր վերծանելու կրքին: Վերծանելու նրա մոլուցքը հայտնի է, խաչքարեր շատ է վերծանել եւ միշտ անսխալ:

Հետո նա սուլում է ձորաբերանից: Կիրճն արձագանք է տալիս: Կանչում է, կիրճն արձագանք է տալիս, երգում է, կիրճն արձագանք է տալիս:

Հետո տեսնում եմ, որ իմ ներկայությունը մոռացել է, ինձ տեսնում է, չի նկատում: Խոսում է աներեւույթ էակների հետ, խոսում է ձեռքերով, աչքունքով, գլխով հաստատում եւ ժխտում է նրանցից լսածները, ինչ նախնական լեզվով է խոսում, չգիտեմ: Ես թողնում եմ նրան իր «զրուցակիցների» հետ ու հեռանում: Նայում եմ իր երգից կախված եւ իր երգն ի վեր մագլցող արտույտին, սահմնապահ «ցից քար» ժայռին նստած շահեն բազեի անհանգիստ հայացքին, ձորաբերանին շորորող կաքավին, քարերի տակից կկոցած աչքերով ինձ նայող ամաչկոտ ծաղիկներին, նայում եմ, եւ մեջս բանաստեղծական տողեր են բողբոջում...

Մեկ էլ մոտենում է Խանզադյանը. «Գնացինք»: Հարցնում եմ. «Ու՞մ հետ էիր խոսում»:

- Էս քաղաքի բեղ-մորուքով, մազակալած մարդկանց հետ:

- Ի՞նչ, նրանց ժամանակակիցը դարձա՞ր,- հարցնում եմ:

- Դու էլ ես նրանց ժամանակակիցը, նրանք էլ են արտույտ սիրել, բազե սիրել, կաքավ սիրել, ծաղիկ սիրել ու սիրո տողեր են մրմնջացել:

Այսպես, Ցից քարերից վերադարձանք Սիսիան:

- Բա չտեսա՞ր,- ասում է Սերոն,- որ նրանք մեզ հետ գալիս էին:

- Չէ,- ասում եմ,- ես մենակ նրանց ժամանակակից Սերո Խանզադյանին տեսա:

- Գալիս էին: Եկան,- ասում է Սերոն: - Եկան, մտան այս հրաշալի նորաոճ Սիսիանը կառուցող քարտաշների, որմնադիրների, ճարտարապետների կերպարի մեջ եւ դարձան մեր` իմ ու քո ժամանակակիցները:

Այսպիսին է մեր իմաստուն գրող, հնագետ, պատմաբան Սերո Խանզադյանի էությունը, ապրելու կերպը, նաեւ աշխատելու եղանակը, լցվել կյանքով եւ դատարկվել թղթերի վրա:

Կես ժամ առաջ, երբ դուրս եկանք Ցից քարերից, նա ոչ թե յոթանասուն, այլ յոթ հազար տարեկան էր: Հիմա մեզ հյուրընկալողի առաջին դասարանցի երեխան եկել է դպրոցից, Խանզադյանը նրա հետ միասին կարդում է այբուբենը, հարցեր է տալիս, պատասխանում է նրա հարցերին, դարձել է յոթ տարեկան: Չէ, մեծ գրողը տարիք չունի, նա հասակակիցն է իր ժողովրդի, նրա ապրած կյանքի, նաեւ նրա երազանքների:

«Գրական թերթ», 20 դեկտեմբերի 1985 թ., N51

Հատված «Մխիթար Սպարապետ» վեպի էկրանավորումից («Հուսո աստղ» ֆիլմից)