Եթե կինդ խոհանոցում աման-չամանով աղմկում է, ուրեմն ասելիք ունի, եւ այն էլ հաճելիներից չէ: Լավ կլինի մոտենաս եւ առիթ տաս խոսելու: Նման պահերին ռուսն ասում է. не первый год женат, իսկ ես հայերեն կասեմ` տառապանքս փորձ ունի: Մոտենում եմ: Սպասել չի տալիս` էս նոր տարուն է՞լ նրանց դուռը չենք բացելու (խոսքը մեր քավորի մասին է):

Բացելու ենք, ոտքով, ձեռքներս զբաղված է լինելու: Չի հարցնում, թե ինչով է զբաղված լինելու, բայց եթե հարցներ` հընթացս պատասխան ունեի` տպագրած գիրքս եմ նվիրելու: Կար ժամանակ, չէ՞, ասում էինք, թե գրքից լավ նվեր չկա: Եվ դա այն դեպքում, երբ նվիրում էին ուրիշի հեղինակած գիրքը, իսկ այս դեպքում հեղինակը դու ես: Այսպես մտածում եմ ու հիշում, որ գիրք տպագրելու հիվանդության մասին կիսատ հոդված ունեմ, հարկավոր է ավարտել:

Ուրեմն այսպես: Աշնան վերջին մասնակցում էի կիսապաշտոնական մի ցերեկույթի: Հավաքվածներից երկուսը, որոնց հետ վաղեմի բարեկամներ էինք, բայց հանգամանքների բերումով վերջին շրջանում հազվադեպ էինք հանդիպում, նախապես իմանալով միջոցառմանն իմ մասնակցության մասին, իրենց հեղինակած գրքերն էին վերցրել ինձ նվիրելու համար: Այդ խիստ ընկերական, մտերմիկ արարողության ժամանակ հավաքույթի մասնակիցներից երեք հոգի ափսոսանք հայտնեց, որ իրենք չգիտեին միջոցառմանն իմ մասնակցության մասին, թե չէ իրենք էլ իրենց գրքերը կվերցնեին ինձ նվիրելու համար: Միայն ավելացնեմ, որ այդ հավաքույթը գրող-բանաստեղծների հավաք չէր… Այո, ինչքան քչանում է գիրք կարդացողների թիվը, նույնքան էլ մեծանում է դրանք տպագրել ցանկացողների թիվը:

Հայտնի անեկդոտ կա ադրբեջանցի գրողի մասին, որին անգրագետ ռուսերենով գրված վեպը տպագրելուց առաջ, հարցնում են, թե կարդացել է, արդյոք, Պուշկին, Լերմոնտով, Չեխով: Հարցին նա պատասխանում է` «слуши, я не читатель, я писатель»: Ըստ երեւույթին այս ադրբեջանցու նման են մտածում մեր հայրենակիցներից շատերը` գիրք կարդալը պարտադիր չէ, կարեւորն այն գրելը, տպագրելն է: Ու տպագրում են: Խոսքս վավերագրական բնույթի գործերին չի վերաբերում, երբ սերը հայրենի եզերքի, մանկության օրերին լսած ասքերի, լեգենդների նկատմամբ այնքան մեծ է, որ մարդը դրանք հավաքել, ժողովել է ու ամփոփել փոքրիկ գրքույկում` հույս փայփայելով, որ մոռացությունից փրկում է դրանք: Այսպիսիք խիստ եզակի են ու անհրաժեշտ:

Հանդիպած կլինեք, գյուղացի մեկը գոմը դատարկել է, կովը, հորթը, էշը վաճառել, էդ փողով բառացիորեն մի կիսագրագետ գիրք տպագրել, լցրել մաղախի մեջ, ուսն առել ու արդեն որերորդ տարին շրջում է Սյունիքի, նաեւ Արցախի գյուղերով ու հայտնի հեքիաթի ծիտիկի նման ասում` ես արձակագիր, գրող, բանաստեղծ, հրապարակախոս եմ, գիրքս առեք, ինձ փող տվեք, տանեմ հաց-մաց առնեմ, տունս պահեմ:

Չգիտես` խնդա՞ս, թե՞ լաս: Խնդալու բան էլ չկա: Հետո էլ ասում են, թե ուրիշի դժբախտության վրա չեն ծիծաղի: Այո, սա դժբախտություն է, բայց ուրիշինը չէ, մերն է, բոլորինս…

Տարիներ առաջ` Վարդգես Պետրոսյանը, Հայաստանի գրողների միության նախագահ եղած ժամանակ, Զվարթնոցի տաճար է ուղեկցում Ֆինլանդիայից ժամանած գրող-բանաստեղծների պատվիրակությանը:

Բերքառատ, մրգաշատ աշուն է լինում: Գյուղացին այգու, դաշտի գործերն ավարտած, ձմռան նախապատրաստվելու հոգս է տեսնում: Գյուղի մի քանի տներում ձմռան համար լավաշ են թխում: Հայտնի բուրմունքը բռնել է ամբողջ գյուղը: Ջահել աղջիկները` ծալված լավաշը թեւերին, թոնրատնից տուն են գնում: Նրանցից մեկը մոտենում է հյուրերին եւ լավաշ հյուրասիրում: Հյուրերն իրար դեմքի են նայում ու հետո էլ իրենց ուղեկցողին: Վ.Պետրոսյանն առաջինը ինքն է մոտենում եւ մի լավաշ վերցնում: Հետո մոտենում են նաեւ մյուսները: Մինչ այս թոնրատնից գոգնոցի ալյուրը թափ տալով` դուրս է գալիս տանտիրուհին ու բոլորին տուն հրավիրում: Համառում են, չեն ցանկանում գնալ: Տանտիրուհին Վ.Պետրոսյանին ասում է` եթե չգան, եւ ամուսինն էլ իմանա` իրեն կսպանի: Չգիտեմ` Վ.Պետրոսյանն այս միտքն ինչպես է թարգմանում հյուրերին, նրանք տեղի են տալիս եւ մտնում ընդարձակ բակը: Բակի կեսից ավելի տարածքը վերեւից փակում է խաղողի թարման` հասուն, տռուզ, երեսիդ ծիծաղող ոսկեգույն ողկույզներով, իսկ նրա տակ անշարժ սեղանն է, կենտրոնում` դեղձով լիքը փայտյա արկղ:

Նման մանրակրկիտ նկարագրությունը ես վերցրել եմ հենց այս թեմայով մեր մեծ հայրենակցի` «Գարուն» ամսագրում տպագրած ակնարկից:

Արագորեն սեղանին հայտնվում է հորած պանիրը, սոխը, փրփրած մաճառը: Քիչ հետո գյուղամիջից գալիս է նաեւ տանտերը, ու գառը մորթվում է: Մաճառի կուլաները գնում-գալիս են: Տանտերերը ճանաչել են Վ.Պետրոսյանին: Ջահելները Հ.Թումանյան, Ե.Չարենց, Վ.Տերյան, Հ.Սահյան են արտասանում: Հյուրերը բարձրաձայնում են, որ հայերը պոեզիա շատ են սիրում: Վ.Պետրոսյանն էլ թե` շատ չեն սիրում, ուղղակի հայերի կեսը պոետներ են, մյուս կեսը` արձակագիրներ:

Երջանկահիշատակն ինչ իմանար, որ իր կատակով ասածը մարգարեական կանխատեսում է դառնալու մեր օրերի համար: Ու մեր օրերի շատ քիչ գրաճանաչ անհատներից շատերն ականջալուր են եղել մեծ մտավորականին, արհեստական հանգ ու վանկ են ստեղծում, ոտանավոր գրում ու… տպագրում:

Ամռանը համացանցում Վանո Սիրադեղյանի մի պատմվածքը կարդացի, ուշ աշնան նկարագրություն էր: Մեքենագիր էջի մեկ երրորդի ծավալով խոսքի մեջ պարզ, ամենօրյա բառերով մի այնպիսի պատկեր էր նկարված, որ սարսուռը մարմինս մտավ, կրակ անելու ցանկություն առաջացավ: Երկու-երեք շաբաթ ինձ հանդիպած մտերիմներիս պատմում էի այդ մասին:

Արդեն մի քանի շաբաթ է սեղանիս է «Սյունյաց երկիր» թերթի մի համար, որի բնաբան է ընտրված իմ լավ բարեկամ Տիգրան Գրիգորյանի «Ձմեռային էքսպրոմտ» չքնաղ բանաստեղծությունը: Այստեղ են ասել` երանի ես գրած լինեի: Եթե Պեգասը եկել է, ապա նման բեռով պետք է գա, թե չէ ինչ եք էդ խեղճ կենդանուն բռի ձեւով կապում ձեր ճռճռացող սնարին, ժանգոտած քնարին, տանջում, քրտնեցնում, չարչարում…

Վ.Պետրոսյանի` Հայաստանի գրողների միության նախագահի պաշտոնավարման տարիներին, միության անդամների թիվը մոտ 250 էր: Եթե բացենք այն տարիներին հրատարակված ցանկացած գեղարվեստական գիրք, ապա կտեսնենք, որ դրանց տպաքանակը 10 հազարից պակաս չէ: Եվ դրանք սպառվում էին մի քանի օրում, երբեմն վերավաճառվում 2-ից 5 անգամ բարձր գնով:

Այսօր 500-1000 օրինակ գիրք են տպագրում, մի քանի հարյուրը նվիրում կազմակերպություններին, ծանոթ-բարեկամներին, մնացածները կապոցներով պահում գզրոցներում: Առնեն, որ ի՞նչ անեն: Ընթերցողին հետեւություններ անելու համար այլ օգնություն եւ տեղեկատվություն պետք չէ:
Հ. Սահյանի ծննդյան 100-ամյակի շրջանակներում հեռուսատեսությամբ հարցազրույց էր նրա որդու` Նաիրիի հետ: Լրագրողը հարցրեց, թե ինքը` Նաիրին, երբեւէ բանաստեղծություն գրե՞լ է: Ասաց, որ գրել է եւ սկզբում կարդացել մայրիկին: Մայրը հավանություն է տվել եւ խորհուրդ` հայրիկին կարդալ: Տղան կարդացել է: Հ.Սահյանը որդու բանաստեղծությունը լսելուց հետո իր ձեւով երկար լռել է ու հետո կտրուկ ասել` էլ չգրես:

Բայց նա էլ գայթակղությանը չդիմացավ` չանսաց հորը ու բանաստեղծությունների ժողովածու լույս ընծայեց: Այո՛, ժամանակները փոխվել են այս բառի բոլոր իմաստներով: Հիմա նորից անդրադառնանք գիրք տպագրելու վարակիչ հիվանդությանը:

Գորիսը ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում է հասարակական ծագում ունեցող հիվանդությունների ճիրաններում: 80-ական թվականներին Գորիսում ծաղկում էր «թեթեւ» արդյունաբերությունը: Նման արտադրամասերի թիվն անցնում էր մի քանի տասնյակից: Բայց դա զուտ գորիսյան երեւույթ էր եւ բացատրվում էր մինչ այդ քաղաքում տրիկոտաժի հզոր արտադրական միավորման առկայությամբ: Իսկ գիրք տպագրելը տեղական հիվանդություն չէ, այն արդեն դարձել է համազգային:

Վերջերս հասարակական տրանսպորտում հանդիպեց հին ծանոթներիցս մեկը: Բարեւեց` լայն ժպիտով, ու հետո էլ` բա չես հարցնում վերջին գրքիս մասին, ոնց որ չե՞ս կարդացել (Աստված իմ, այս ինչքան եմ հետ մնացել կյանքից: Ես առաջինի մասին գաղափար չունեմ, իսկ նա վերջինից է խոսում): Այստեղ էլ ես չդիմացա գայթակղությանը եւ պատասխանեցի հայտնի բառախաղով. «Եթե իմանայի, որ վերջինն է` անպայման կկարդայի»:

Զգացի, որ վիրավորվեց: Դե ինչ անեմ: Մխիթարվում եմ նրանով, որ նա մեզ բոլորիս է վիրավորել, իսկ ես` միայն իրեն:

Իսկ դու դեռ գիրք չե՞ս տպագրել…

ՌԵԴԻԿ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ