Գողթան տուն. այդքան մոտ ու այդչափ հեռու…

23.05.2016 14:53
2110

Մայիսի 19-ին «Սյունյաց երկրի» ստեղծագործական խումբը (Սամվել Ալեքսանյան, Վահրամ Օրբելյան եւ Համլետ Գեւորգյան) հայ-ադրբեջանական պետական սահմանի Մեղրի-Նախիջեւան հատվածում էր՝ ավելի ստույգ՝ Գողթանսարում, որ նաեւ Սոյուխ է կոչվում (բարձրությունը՝ 3143մ):

Սահմանագիծ կատարած այցն այս օրերին համահունչ նպատակ ուներ՝ ծանոթանալ մեր պաշտպանական դիրքերին:

Եվ երբ արդեն քարափի գլխին էինք, մեր առջեւ բացվեց զարմանալի, հայրենականչ Գողթան աշխարհը, որ հիմա Օրդուբադ է կոչվում՝ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետության կազմում: Ու այնքան մոտ էր, այնքան տեսանելի, որ, կարծես, մեր ափի մեջ լիներ…

Լսել էինք, որ Գողթանսարի մեր դիրքերից Օրդուբադը՝ մերձակայքով, երեւում է, բայց չէինք պատկերացրել, որ տեսարանն այդքան պարզորոշ կլինի:

Դժվար էր նայել ու չհիանալ, ոգեղենացված ներշնչանք չապրել, ու նաեւ ափսոսանք ու ցավ չապրել:

Եվ անկարելի էր մտովի չտեղափոխվել պատմության խորքերը…

Նախ Արաքս գետն է ուշադրություն գրավում՝ արեւմուտքից հարավ-արեւելք ձգվող՝ դանդաղ, պղտոր ընթացքով: Եվ այդպես մտնում է աստիճանաբար խորացող Մեղրու կիրճ: Մայր գետի վտակներից ուշագրավ է միայն աջից Արաքսին միացող մի ջրառատ ու ոչ պակաս տղմոտ գետ, որի ստույգ անվանումը չկարողացանք պարզել:

Արաքսն այդտեղ եւս պետական սահման է՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետության եւ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետության միջեւ. դեռեւս 1828թ. որոշարկված ռուս-պարսկական սահմանն է:

Ամենահեռվում, թեեւ աղոտ, երեւում է Օձալեռը (Օձասարը), որին ադրբեջանցիներն Իլանդաղ են անվանում: Նախիջեւան քաղաքից 20-25կմ հեռավորության լեռը (բարձրությունը՝ 2385մ) հմայիչ տեսք ունի՝ սյունաձեւ, սլացիկ:

Ժողովրդական շատ ավանդույթներ ու առասպելներ կան այդ լեռան մասին: Ավանդույթներից մեկը պատմում է, որ այնտեղ հաճախ են տեղի ունենում օձերի «ճակատամարտեր», ինչի համար էլ լեռը կոչվել է Օձերի լեռ (Օձալեռ, Օձասար):

Մեր սահմանին ամենամոտ բնակավայրը Քյոթամ (Քյոթան) գյուղն է, որը, ըստ մի շարք հետազոտողների, Գողթն գյուղաքաղաքի տեղում է հետագայում կառուցվել:

Մեր առջեւ բացված ընդարձակ տարածքի կենտրոնում՝ հարավից հյուսիս ձգվող, Օրդուբադն է՝ գավառի գլխավոր բնակավայրերից մեկը: Հին հայկական Որդվատն է, Որդուպատը: Այդտեղից եւ մերձակա գյուղերից հայերը վերջնականապես հեռացան 1988-89թթ.՝ ադրբեջանցի հրոսակների ճնշմամբ: Պարսկական տիրապետության շրջանում՝ 16-րդ դարում, պաշտոնական գործածությունից դուրս մղված Գողթն անվանը (որպես գավառանուն) փոխարինելու եկավ Օրդուբադ անունը:

Արաքս գետի ձախ ափին՝ հարթավայրում, Ջուլֆա քաղաքն է:

Մեր քաջատեղյակ ուղեկցողները ցույց տվեցին Ջուլֆայից մի քանի կմ արեւմուտք՝ Արաքսի ձախափնյա կողին ընկած տարածքը, որտեղ հռչականուն Ջուղայի ավերակներն են՝ առայսօր թուրքի կողմից պղծվող հազարավոր խաչքարերով: Այդ քաղաքը, ըստ Մովսես Խորենացու, հիմնադրել է հայոց թագավոր Տիգրանը՝ Աժդահակին հաղթելուց հետո: Կան ուրիշ ավանդազրույցներ եւս՝ Ջուղայի հետ կապված: Քաղաքը ծխացող ու անբնակ ավերակների կույտի վերածվեց 1603-04 թվականներին՝ Շահ-Աբասի ավերիչ արշավանքների ժամանակ:

Օրդուբադ քաղաքից մի քիչ հյուսիս-արեւմուտք Ագուլիսն է՝ հռչակավոր Սբ Թովմա Առաքյալի վանքով ու տասը թաղով, որն ավերվեց 1918-ին թուրքական զորքերի կողմից:

Օրդուբադ քաղաքից հյուսիս-արեւելք Նյուսնյուս (Նուսնուս) բնակավայրն է՝ պարզորոշ երեւացող: Սա, ըստ Ղեւոնդ Ալիշանի, Գողթն գավառի Նունից գյուղն է:

Հեռվում իշխող մշուշը թույլ չտվեց տեսնել Օրդուբադից հյուսիս-արեւմուտք գտնվող Ցղնա գյուղը, որտեղ ծնվել է «նաիրյան հանճարի հազարամյա տեսիլ», «այր մշտատեւ՝ ձայնապետ-ձայների արքա-ձայնագիր» Կոմիտասի հայրը՝ Գեւորգ Սողոմոնյանը: Ասում են՝ Ցղնայում մինչեւ հիմա էլ կանգուն են Սողոմոնանց ապարանքի ավերակները:

Օրդուբադի մոտակայքում են ծնվել Արամ Խաչատրյանի ծնողները:

Օրդուբադի մերձակայքում գտնվող Ազա գյուղում է ծնվել Չարենցի առաջին կինը՝ Արփենիկ (Աստղիկ) Տեր-Աստվածատրյանը, ում բանաստեղծը նվիրել է իր նշանավոր գործերից մի քանիսը, նաեւ իր «ամենաչքնաղ երկը»՝ «Նավզիկեն»:

Այդ ամենը տեսնելով՝ չէինք կարող չհիշել, որ մեր առջեւում հայոց այն երկրամասն է, որտեղ գործել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը՝ երկու անգամ՝ 390-ական եւ 420-ական թթ. այցելելով գավառ՝ հիմնելով դպրոցներ, պայքարելով հեթանոսների դեմ:

Ի վերջո դա այն երկրամասն է, որտեղ ծնվել են հայ բանահյուսության ամենահին գոհարները՝ Գողթան երգերը: Պատահական չէ, որ Պատմահայր Խորենացին Գողթանը ներկայացրել է որպես շնորհալի երգիչ-երաժիշտների հայրենիք:

Ավելորդ չենք համարում հիշեցնել, որ Գողթն գավառը՝ տարածված Արաքս գետի ձախ ափին, պատմության ընթացքում քանիցս կռվախնձոր է եղել Սյունիքի ու Վասպուրականի հայ նախարարական տների միջեւ: Այնպես որ՝ թեեւ Վասպուրականի գավառներից է (ըստ «Աշխարհացույցի»), բայց ավելի հաճախ Սյունյաց աշխարհի մաս է կազմել: Հարավում սահմանակից էր Արաքս գետին, արեւելքում՝ Արեւիք ու Ձորք, հյուսիսում՝ Ծղուկ գավառներին:

…Գողթանսարում եղանք «Թագավոր», «Գեւորգ», «Մխիթար սպարապետ» հենակետերում: Ամենուր ժամկետային զինծառայողներ էին՝ Հայաստանի Հանրապետության գրեթե բոլոր շրջաններից:

Հաճելի էր նկատել, որ զինվորները գիտեն Գողթան աշխարհի, նրա գլխավոր բնակավայրերի, հայոց մեջ Գողթանի խաղացած բացառիկ դերի մասին: Դա էլ բնական ու օրինաչափ է. հնարավոր չէ ամեն օր, անգամ առանց հեռադիտակի, դիտարկել այդ վայրերն ու ճանաչելու ձգտում չունենալ:

Առաջին հայացքից միգուցեեւ այդ ամենն ուղղակի կապ չունի մարտական դիրքերում կանգնած զինվորի հետ, բայց… Զինվորական ծառայությունը, նախեւառաջ, հայրենանվերություն է, հայրենապաշտություն, մեր դեպքում՝ նաեւ հայրենատենչություն: Իսկ դրանք զգացմունքներ են, որոնց օգնությամբ պետական սահմանի ամեն մի հենակետ, ամեն մի քար ու թուփ դառնում են շնչավոր, ոգեղեն…

Առավել հաճելի է, որ տարածքի մանրամասն իմացությամբ աչքի է ընկնում նախեւառաջ սպայական անձնակազմը:

Զորամասի հրամանատարի՝ թիկունքի գծով տեղակալ, փոխգնդապետ Արմեն Գյուլասարյանը ծագումով Կուրիս գյուղից է, դեռեւս մանկության տարիներից քաջածանոթ է հազար ու մի ձորով եւ կեռմանով, դժվարանց ճանապարհներով ու զառիթափ լանջերով պարուրված այդ տարածքին: Պատկերացնել կարելի է, թե տարածքին քաջատեղյակ զինվորն ու հրամանատարն ինչեր կարող են անել մարտական գործողությունների ժամանակ: Մեկ անգամ, ի դեպ, արդեն տեսել ենք. դա 1990-ականների պատերազմի ժամանակ էր, երբ Գողթանսարի լանջերին մարտական գործողություններ էին ընթանում:

…Գողթանսար բարձրացանք Կաքավաբերդով (լեռնագագաթի հարավարեւելյան լանջն է): Կաքավաբերդը վաղուց միայն նույնանուն բերդի անունը չէ, որ հիշատակվում է միջնադարյան աղբյուրներում եւ որը գտնվում էր Կուրիս ու Գուդեմնիս գյուղերի արանքում: 17-18-րդ դարերից երբեմնի բերդի շրջակայքը նույնպես կոչվում է Կաքավաբերդ:

Այդ անունը, շնորհիվ Ակսել Բակունցի, իր հավերժական տեղն է գտել մեր գեղարվեստական գրականության մեջ՝ «Ալպիական մանուշակ» գլուխգործոցում: Գրական այդ երկում տեղ գտած «Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ է նստում… » տողը, պարզվում է, ըստ էության, խոր իմաստ եւ  մեծ ցավ է պարունակում իր մեջ:

Հավանաբար Բակունցն էլ մի օր այդտեղով  բարձրացել է լեռան կատար եւ տեսել հայոց յուրօրինակ ալպիական մանուշակը՝ Գողթանը, տրորված ու գերության մեջ:

Եվ դրանից հետո չէր կարող չծնվել հիշյալ պատմվածքի՝ նաեւ ցավ կրող տողը՝ «Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ է նստում… »:

Մայիսի 19-ի արեւոտ ու պարզկա օրն էլ այդ լեռնագագաթին ամպ էր նստած…

ՍԱՄՎԵԼ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ
20 մայիսի 2016թ.

Դեռևս տեղեկություններ չկան COP29-ին ՀՀ ներկայացուցիչների մասնակցության մասին․ Հաջիև

12.11.2024 11:18

Էրդողանը ժամանել է Բաքու

12.11.2024 00:45

ԶՊՄԿ-ն իրականացրել է գրեթե 58 միլիարդ դրամի ապրանքների և ծառայությունների գնում, որի մոտավորապես կեսը՝ Հայաստանից

11.11.2024 23:52

Իրանի նախագահը չի մասնակցի COP 29-ի համաժողովին

11.11.2024 21:18

Սյունյաց թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցում աղոթք է բարձրացվել հայ գերիների վերադարձի համար

11.11.2024 19:39

Շառլ Միշելը COP29 համաժողովի շրջանակում Ալիևի հետ քննարկել է ՀՀ-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը

11.11.2024 19:32

Дни российского кино в Капане и Каджаране

11.11.2024 17:39

Հայաստանը ևս հրավիրված է COP29-ին, մասնակցել-չմասնակցելն իրենց որոշումն է․ Ալիև

11.11.2024 17:36

Արվեստի հայ դեսպանն Ուկրաինայում

11.11.2024 17:17

Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն Բաքվում է․ նա ևս կմասնակցի COP29-ին

11.11.2024 16:38

Գրետա Տունբերգը մասնակցել է Իլհամ Ալիևի դեմ ուղղված ցույցին

11.11.2024 14:40

Պեսկովը հերքել է Պուտինի և Թրամփի միջև հեռախոսազրույցի մասին լուրերը

11.11.2024 14:04