Տոնակատարությունների եւ տոնահանդեսի հայկական մշակույթն ունի հազարամյակների ավանդույթ, եւ ընդամենը մոտ հարյուր տարի առաջ դեռ կարելի էր ականատես լինել ավանդական տոնահանդեսի հարուստ ու բազմազան դրսեւորումների: Ձեւավորված լինելով երկրագործական-անասնապահական համակցված տնտեսական մշակույթի ավանդույթներով եւ համապատասխանելով Հայկական լեռնաշխարհի կլիմայական ու սեզոնային առանձնահատկություններին` այն մեծ չափով հագեցած էր գյուղատնտեսական պաշտամունքի բազմաբնույթ դրսեւորումներով: Տոնակատարությունները հիմնականում ձեւավորվում էին ժամանակի կրոնական պատկերացումների ու հասարակական նորմերի համաձայն, որոնց փոփոխություններին համընթաց, բնականաբար, փոխվում էին նաեւ տոների բնույթը, տոնահանդեսը եւ տոնական ծեսերը, մի խոսքով` տոնական մշակույթը: Ներկայումս, երբ համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ նկատվում են գլոբալացման երեւույթներ, եւ, կարծեք թե, դուրս են մղվում ազգային ավանդույթները, դժվարանում է դրանց պահպանման գործընթացը:
Ժողովրդական հետաքրքիր տոներից մեկի` Հացի տոնի ավանդույթների վերականգնման առաքելությունն արդեն ութ տարի է` իրականացնում է Նիկողայոս Ադոնցի անվան Սիսիանի պատմության թանգարանը (տնօրեն` Ծովինար Պետրոսյան) «Եվրոպական ժառանգության օրեր» ծրագրի շրջանակում: Օգոստոսի 31-ին կազմակերպված տոնը` «Ժառանգությունը ժառանգողներին» խորագրով, թանգարան էր հրավիրել բազում սիսիանցիների եւ այլ վայրերից ժամանած մարդկանց` ջանալով նշել դարերով ստեղծված մեր տոնն այնպես, որ դրանից շահեն ե՛ւ մշակույթը, ե՛ւ ժողովուրդը: Հացի տոնն սկսվեց Սյունյաց թեմի առաջնորդական տեղապահ տեր Մակար վարդապետի կողմից անցկացված մատաղի օրհնության արարողակարգով: Վերջինս նշեց, որ հացը նույնպես Քրիստոսի չարչարանքներն է կրում նախքան հաց դառնալը, այդ է պատճառը, որ այն Աստծո կողմից սրբություն է համարվել: Նա կոչ արեց գյուղացիներին` նախքան ցորեն ցանելը սերմն օրհնել, որպեսզի բերքն առատ լինի, քանզի այնտեղ, որտեղ չկա Աստծո օրհնություն, չի կարող առատություն լինել:
Ողջույնի խոսքում Սիսիանի քաղաքապետ Աղասի Հակոբջանյանը մասնավորապես նշեց. «Ժամանակն է, որ մենք շրջվենք դեպի մեր արմատները եւ կարողանանք միջոցառումները համատեղ տոնել, արժեւորել դարերից եկող ազգային ավանդույթները` դրանք սերնդեսերունդ փոխանցելով: Երախտագիտությունս եմ հայտնում Սիսիանի պատմության թանգարանի տնօրեն Ծովինար Պետրոսյանին ու նրա աշխատակազմին` տոնն ավանդական դարձնելու համար»: Միջոցառման ընթացքում հացի սեղանների շուրջ չէին տարբերվում մեծ ու փոքր, ահել ու ջահել, պաշտոնյա ու հպատակ. չէ՞ որ հացն ամենքինն է եւ արարվում է բոլորի համար համահավասար: Թերեւս, այս մտայնությամբ էր տոնին մասնակցում Սիսիանի քաղաքապետը, ով, սեղանից սեղան անցնելով, հավերժություն ու խաղաղություն էր մաղթում մեր ժողովրդին ու երկրին:
Հացի տոնի ամենապատվելի ճաշատեսակի` կորկոտ-հարիսայի հաճելի բուրմունքը եւս մեկ անգամ հյուրերին հիշեցրեց հազարամյակների պատմություն ունեցող մեր ժողովրդի` հացի նկատմամբ ունեցած առանձնահատուկ վերաբերմունքը: Զուռնա-դհոլի հնչյունների ներքո ներկաները ճաշակեցին մատաղը, ավանդական ճաշատեսակները, օրհնված գինին` միմյանց բարեմաղթանքներ հղելով:
Տոնի սովորույթներից է եղել նաեւ միմյանց նվերներ տալը, հատկապես աղջիկներն իբրեւ նվեր ստանում էին հացաթխման մեջ կիրառվող գործիքներ, իսկ տղամարդիկ այդ օրը միմյանց խոստանում էին օգնել թոնրի պատը շարել կամ էլ տաշտ պատրաստել: Քանի որ ժամանակի հետ փոխվում է նաեւ նվերի տեսակը` շատ հաճախ վերածվելով մեր օրերում այնքան հարգի դարձած պատվոգրերի ու շնորհակալագրերի, ուստի թանգարանի տնօրենը հացի տոնը լավագույն առիթը համարեց` իր շնորհակալությունը հայտնելու թանգարանին աջակցություն ցուցաբերած մարդկանց: Թանգարանի կողմից պատվոգրերի արժանացան Սյունիքի մարզի սերմ արտադրողների միության նախագահ, տոնի հովանավոր Գագիկ Խաչատրյանը, Սյունիքի տարածաշրջանային մաքսատան պետ Աշոտ Մինասյանը, Սիսիանի N1 ՆՈՒՀ-ի (նախադպրոցական ուսումնական հաստատություն) տնօրեն Նարինե Գասպարյանը, հասարակական ու մշակութային գործիչ Հասմիկ Ասատրյանը, թանգարանի երկարամյա աշխատակից Նորա Սաֆրազյանը: Իսկ ամերիկահայ բարերար Պերճ Ջոլոլյանը, 2012թ. թանգարանին ցուցաբերած նվիրատվության համար (1մլն դրամ), արժանացավ շնորհակալագրի` ճանաչվելով 2012թ. թանգարանի լավագույն բարեկամ: Վերջինս մասնավորապես նշեց. «Շատ եմ կարեւորում հացի տոնը, քանի որ այն, հատկապես հայ ժողովրդի համար, ունի մեծ արժեք: Մեր պարտքն է հետագա սերունդներին սովորեցնել հացն արարելու սրբազան գործը, այն աչքի լույսի պես պահելու եւ պահպանելու խորհուրդը»: Պատվոգրերի ու շնորհակալագրի արժանացած հյուրերը նաեւ փոքրիկ հուշանվերներ ստացան թանգարանի կողմից:
ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ թանգարանի ցուցասրահներից մեկում ներկաների ուշադրությանն էին ներկայացվել գյուղական, հատկապես հացաթխման պատկերներով նկարներ, կազմակերպվել էր «Հացին երգը» խորագրով պոեզիայի ժամ Սիսիանի N1 ՆՈւՀ-ի սաների, ինչպես նաեւ մեծահասակների մասնակցությամբ: Թանգարանի տնօրենի հավաստմամբ. «Հացն է մարդկության ու բնության երաշխիքը, որքան հացը մարդուն ու հողին է պատկանում, այնքան մնում է հողեղեն, որքան հացն Աստծո ուղարկած բարիքն է եւ հարատեւելու, հավերժելու միջոց, այնքան հացը ոգեղեն է: Աստված ինքը որոշեց, որ երկնային մանանան` աստվածային կերակուրը, մի որոշ ժամանակ երկիր ուղարկի, իսկ այն օրը, երբ հացը դրվեց սեղանին` որպես կերակուր, մարդն այլեւս Աստծո ուղարկած մանանան չգտավ: Հայ ժողովուրդը դարեր ի վեր հացն ընտրել է իբրեւ զենք, վտանգի պահին հացը թաքցրել իբրեւ գանձ եւ այժմ իր սերունդներին կտակում է մի ամբողջ աշխարհ, որի բնակիչը պիտի հացի պես ուժեղ, հացի պես խոնարհ ու հարատեւ լինի»:
Ցորենշաղիկին` որպես առատության եւ լիության խորհրդանիշի, եկավ հաջորդելու երիտասարդներին ցորենի հասկով զարդարված կարմիր խնձոր բաժանելու արարողությունը, քանզի բոլոր տոների ամենաօրհնված պահը նոր ընտանիք ստեղծելու համար ճանապարհ բացելն է…
ԱՐՄԻՆԵ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ