Սկիզբը՝ այստեղ:

ԽԱՉԻՆ ՕՍ

Ստ.Լիսիցյանն իր վերը նշված հայտնի աշխատության մեջ Մեծ Իշխանասարում վարդավառի տոնակատարության պատկերավոր նկարագրությունը շարունակում է այսպես. «Լավ քեֆ անելուց եւ կուշտ ուտելուց եւ պարելուց հետո բազմությունը երեկոյան դեմ վերադարձին ուղղվում էր դեպի Սըփ Կակօփի՝ Սուրբ Հակոբի խաչը, որը մի երկար քարատակ է եւ երկու կողմից երկու մուտք ունի: Այստեղ արդեն անհրաժեշտ էր մի մուտքով մտնել եւ մյուսից դուրս գալ միշտ միեւնույն ուղղությամբ»: (Ստ.Լիսիցյան, Զանգեզուրի հայերը, էջ՝ 280): Եվ ինչպես պատմում է մեծ հայրենագետը, դա արվում էր «ապագա հնարավոր հիվանդությունից կամ անհաջողությունից պաշտպանվելու համար...» (նույն տեղը, էջ 289):

Խոսքն այստեղ Խաչին օս սրբավայրի մասին է, որը բոլոր ժամանակներում եղել է այս լեռնահովտի առավել հեղինակավոր աղոթատեղիներից մեկը: Կարեւոր է նշել, որ անցած դարի երկրորդ կեսին եւս այն դիտվում էր իբրեւ շատ այցելվող սրբավայր, բայց արդեն չէր պահվում նրա Սուրբ Հակոբի խաչ անունը: Սբ Հակոբ հայրապետը եկեղեցու հեղինակավոր եւ սիրված սրբերից է: Կատարած բազում հրաշքների շնորհիվ նրան կոչել են նաեւ «Սքանչելագործ»: Հակոբը թողել է պալատական ճոխ կյանքը՝ դարձել ճգնավոր: Տեսնելով, որ մարդկանցից շատերը թեպետ հավատքի են եկել, բայց թերահավատ են եւ կասկածում են Նոյյան տապանի գոյությանը, որոշել է բարձրանալ լեռը՝ տապանը տեսնել եւ մի մասնիկ բերել: Հակառակ անկոտրում կամքին՝ չի կարողացել հասնել Արարատի գագաթը եւ երկար տանջվելուց հետո նիրհել է: Երազում հրեշտակն այցելել է նրան եւ տապանից մի մասունք դրել գլխատակին: Ըստ ավանդության՝ սբ Հակոբի պառկած տեղում բուժիչ եւ հրաշագործ հատկություններ ունեցող սառնորակ աղբյուր է բխել... Նոյյան տապանի այդ մասունքը ցայսօր պահվում է Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնում: Հնարավոր է, որ հենց Ակների ջրերի ակունքների մոտ գտնվելու պատճառով է, որ այս սրբավայրը կոչվել է սբ Հակոբի անունով: Առաջ անցնենք եւ ջրերի պաշտամունքի մասին խոսելուց առաջ նշենք, որ սբ Հակոբի անունով այս ձորում՝ Վարարակնի արեւելյան ճյուղի վրա, կա մի ակնաղբյուր՝ Ակուփ աղբյուր (Հակոբ աղբյուր), որը եղել է ու կա Հին Գորիս–Վերիշեն գյուղի ջրամատակարարման գլխավոր ակունքներից մեկը:

Ինչպես ասացինք` Ստ. Լիսիցյանի կողմից նկարագրված Սուրբ Հակոբի խաչը ժողովրդի մեջ ավելի շատ հայտնի է Խաչին օս անունով: Այն հաճախ պարզապես կոչվում է նաեւ՝ խաչ, կամ՝ Ակնին ճիրին խաչը, կամ՝ Ակնին խաչը:

Նույն այս սրբավայրի մասին էլ Երվանդ Լալայանն այսպես է գրում. «Վերի–Շէնից դեպի հյուսիս, մոտ 2 վերստ հեռու մի ձորակի մեջ բխում է մի սառնորակ աղբիւր: Սրա մոտ կան ահագին քերծեր, որոնցից ամենամեծի մեջ կան երեք մեծ «քարատակ», որոնցից երկուսը միմեանց հետ հաղորդակցում են արհեստական կերպով բացուած մի կլոր ծակով: Սրանց մոտ կայ եւ մի ուրիշ, փոքրիկ քարատակ, որ երկու նեղ անցք ունի: Սա սրբատեղի է համարւում, եւ թէպէտ ո՛չ մի խաչ, ո՛չ մի պատկեր չկայ, բայց եւ նույնպես՝ ձէթի հին կանթեղներ են վայր ածած մեծ թվով, եւ ամբողջ քարատակը սեւացած է վառուած ձէթի ճրագների եւ մոմերի ծուխից: Դեռ այժմս էլ Գորիսից շատ ուխտաւորներ են գալիս այստեղ...» (Ե.Լալայան, Զանգեզուր, էջ 31):

Քարանձավախումբը, որի մեջ նաեւ սրբատեղին է, գտնվում է անմիջապես Իշխանասարի ստորոտում: Մեծ թեքություն ունեցող սարի դժվարին վերելքը սկսվում է սրբավայր–ժայռերից ընդամենը մի քանի մետր հեռվից, որի ձախ կողմի բարձունքում Ակներ աղբյուրի ակունքներն են: Իմ համոզմամբ հենց այստեղից էլ առաջ է եկել Խաչին օս անունը, իբրեւ մեծ Սրբասարի, մեծ խաչի օս /ուս/: Եթե սարը գլուխ լինի, ձորահովիտը՝ մարմին, գետի երկու վտակները՝ թեւեր, ապա սրբավայր ժայռը կլինի ուս: Եվ քանի որ Իշխանասար բարձրանալը միայն ամռանն է հնարավոր, եւ այն էլ՝ ոչ բոլորի համար, մարդիկ այցելելով սուրբ լեռ, հենց նրա ոտքերի տակ, նրա ծալվող ուսին մորթել են մատաղացուն եւ կատարել իրենց աղոթքը:

ՍԱԼԻ ՕՋԱԽ

Սալի օջախը Հին Գորիս–Վերին Շեն (Վերիշեն) գյուղին ամենամոտ սրբատեղին է, գտնվում է բնակավայրից 1–1.2 կմ հեռու, հս–արեւմտյան կողմի Չիման կոչվող մարգագետնային տարածքում, Մեծ աղբյուր ակունքի հարեւանությամբ՝ քիչ վերեւ: Այն 1.5–2 մ տրամագծով մի քարե քաշկառ էր եւ ուրիշ ոչինչ: 60 –70 –ական թվականներին ինչ–որ մեկն այստեղ մի փոքր, անշուք խաչքար է դրել (քարերի արանքում, առանց ամրացնելու): Այս սրբավայրում հիմնականում փոքր մատաղ են անում՝ աքլորներ:

80–ականների վերջին գյուղի մինուճար տղաների ուժերով այստեղ աղբյուր եւ ծածկով նստելատեղի՝ տաղավար է կառուցվել, որը չի պահպանվել:

ԳՅԱՎՈՒՐԻ ԲՆԵՐ

Արորդյան տներ, Աբորտի ղալաղ, Գյավուրի բներ: Գտնվում է Զուգաքարի (Ղոշա քար) տարածքում, Պիծի խութից հարավ, Խաչին օսից արեւելք: Մի քանի տասնյակ հեկտարի վրա տարբեր մեծության քարակույտեր են եղել, որոնց մեջ գլխավորը՝ հսկա սալ քարեր: Նկատելի է եղել այդ քարե քաշկառների ըստ խմբերի տեղաբաշխումը: Պատմագրության եւ հնագիտության մեջ դրանք կոչվում են դոլմեն (քարե սեղան) եւ կուրգան (գերեզմանաբլուր, դամբարանաթումբ), որոնք մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի առաջին եւ երկրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսերի մեգալիտյան դամբարանադաշտի թաղումներ են, պատկանում են միջին բրոնզեդարի դոլմենյան մշակույթին:

1959 թվականին այստեղ պեղումներ է կատարել ՀՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ, պատմաբան Մորուս Հասրաթյանի ղեկավարած արշավախումբը: Զանգեզուրի հնագիտական արշավախմբի 1951 թ. աշխատանքների համառոտ հաշվետվության մեջ նշում է. «...Ավելի մանրամասն ուսումնասիրվեց անցած տարի հայտնաբերված դոլմենների ու կուրգանների Գորիսի Վերին–շենի հսկա բնակավայրերը» (ՀԱԱ. ֆ.1109, ց.1. գ. 247):

Մի այլ տեղ՝ «Սյունիքի բնակավայրերի պատմությունից» հոդվածում, մեծ գիտնականը գրում է. «Չէի ասի, թե Զանգեզուրի (նաեւ Օշականի) բազմաքանակ դոլմենաձեւ բնակավայրերը, նույնաձեւ դամբարանները (Սիսիան–Շաքիի դիք քարերը՝ Ղոշունդաշ), (Ուզի եւ ամենախոշորը՝ Գորիս–Վերիշենի եւ շատ այլ վայրերի) եւ նման հուշարձանները լինեն սակ–սիսակների կուլտուրա: Դրանք ավելի հին բնակիչների, այսինքն մեծ մասամբ մի ծագում ունեցող առանձին տոհմերի, ապա ցեղային միության շինարարության արգասիք են, որոնցից, անշուշտ, օգտվել են շուրջ 2500–2700 տարիներ առաջ եկած եւ բնակված սակերը» (Մ. Հասրաթյան, «Պատմա–հնագիտական ուսումնասիրություններ», էջ՝ 126):

1970–ական թվականների սկզբին գյուղի խորհրդային տնտեսությունը (սովխոզը), շրջանային մելիորացիոն կայանի ծանր տեխնիկայի օգտագործմամբ, մելիորացրել, քարերից մաքրել է Գյավուրի բների տարածքի ողջ հողերը, որի հետեւանքով ամբողջությամբ ոչնչացվել է դամբարանադաշտը: Հսկա բլուրներով ժողովված բազալտե քարը մարդիկ տեղափոխել, օգտագործել են բնակարանային շինարարության մեջ:

ՍՈՒՐԲ ՀՌԻՓՍԻՄԵ (Գրիգորիս) ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ

Որ Հին Գորիս–Վերիշենի սբ Հռիփսիմե եկեղեցին, իբրեւ քրիստոնեական խոշոր ուխտատեղի, գոյություն է ունեցել IV–V դարերից՝ վկայակոչվում է 1933, 1943, 1946 թվականներին ՀԽՍՀ Պատմահնագիտական հուշարձանների պահպանության կոմիտեի, 1955–ին՝ ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր ճարտապետության գործերի վարչության, 1956թ.՝ ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր ճարտարապետության եւ շինարարության գործերի պետական կոմիտեի արշավախմբերի կողմից կատարված ուսումնասիրություններով եւ անձնագրավորման արդյունքներով (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ 1063, ց1, գ 579, գ 1231):

Կա նաեւ հիմնարար կարծիք, որ այն ավելի հին ուխտատեղի է, որ ինչպես այդ ժամանակների եկեղեցիները, նույնպես կառուցվել է հեթանոսական մեհյանի տեղում: Եվ բուն եկեղեցին իր տեսակի մեջ, իբրեւ միանավ կառույց, ամենամեծն է Հայաստանում. արտաքին երկարությունը 27.3 մ է, սրահինը՝ 23.65 մ, լայնությունը որմնախորշերից՝ 5.65 մ, իսկ հենապատերից՝ 3.45 մ (չափագրությունը՝ Ժ.Միրումյանի):

Ցավով պետք է արձանագրել, որ 30–ական թվականներին իրականացված անձնագրավորման ժամանակ այս հոգեւոր կենտրոնից արդեն շատ բան մնացած չի եղել: Իրականում սբ Հռիփսիմեն եղել է վանական խոշոր համալիր՝ իր բազմաթիվ կառույցներով եւ բազմաճյուղ տնտեսությամբ, որը զբաղեցրել է ավելի քան 7.5 հա տարածք: Մենք չգիտենք, թե մինչեւ XX դարի սկիզբն ինչ վիճակով է սերունդներին հասել այս հոգեւոր կենտրոնը, քանի որ դրան նախորդող ժամանակաշրջանում եւ, մասնավորապես Գորիսի կոտորածի տարիներին, մեծ ավերածությունների են ենթարկվել ինչպես բնակավայրերը, այնպես էլ՝ եկեղեցական կառույցները: Բայց, որ այստեղ եղած հիմնական եւ օժանդակ կառույցներն ակտիվորեն քանդվել են անցած դարի 20–30–ական թվականներին, հայտնի է ու աններելի: Քանդված շինությունների սրբատաշ քարերով 1924–26 թվականներին կառուցվել է գյուղի դպրոցի շենքը, կոլեկտիվացման տարիներին ավերված շենքերի քարերով տարածքում կառուցվել է 4–5 տիպային անասնագոմ, սիլոսի երկու հոր, կոլտնտեսության դարբնոցն ու փայտամշակման արհեստանոցը, պահեստ: Տարածքի հարավային հատվածը զբաղեցրել է տնտեսության Փոքր այգին: Մնացած շինությունների մնացորդներն էլ վերացվել են 60–70–ականներին՝ անհատների կողմից սեփական հողատարածքների ընդլայնման հետեւանքով: Գյուղի կենտրոնական փողոցի աջ հատվածում գտնող տներն ու հողամասերը՝ նոր դպրոցի խաչմերուկից մինչեւ հին դպրոցի խաչմերուկը, տեղակայված են հին դամբարանադաշտի վրա, որը եւս եկեղեցական տարածք է եղել:

Սարերով ու ժայռերով շրջափակված, բազմագոտի լանդշաֆտով Սյունյաց «ընդարձակ» հարթավայրերից մեկում՝ Վարարակնի հովտում, մեր նախնիների կողմից կառուցված այս սրբավայրը չբացահայտված շատ գաղտնիքներ ունի: Նման մեծ հոգեւոր կենտրոնները սովորաբար լինում են խոշոր բնակավայրի հարեւանությամբ: Կոչվել է Ձագեձո՞ր այդ գյուղավանը կամ բերդավանը, Գորա՞յք... Գուցե տարբեր ժամանակներում՝ երկուսն էլ, ինչպես ենթադրվում է...

Պատմագրությունը, որում IV–V դարերը լուսաբանված են առավելագույնս, Սյունիքում մեկ այլ վանական համալիր կամ խոշոր եկեղեցի չի նշում: Գիտենք նաեւ, որ այս երկրամասի բնակավայրերի եկեղեցիները կառուցվել են հիմնականում միջնադարում:

Կարո՞ղ ենք համոզիչ կարծիք հայտնել, որ քրիստոնեության տարածման ժամանակ Ձագեձորի կամ Գորու–Գորայքի սբ Հռիփսիմե (Գրիգորիս) վանական համալիրը եղել է Սյունյաց երկրի ազդեցիկ հոգեւոր կենտրոն:

Հիմա գլխավորը, ըստ պատմիչ Կորյունի, երբ հայոց գրերը ստեղծելուց առաջ Մեսրոպ Մաշտոցը եկավ Գողթն գավառ, պայքար ծավալեց հեթանոսության դեմ եւ երկրորդ անգամ այստեղ եկավ արդեն հայոց գրերը ստեղծելուց հետո, «...դրանից հետո ելավ սահմանակից Սյունական աշխարհը... պտտեց, վերահասու եղավ Սյունիքի բոլոր կողմերում... Եվ սովորեցնելու համար մանուկներ ժողովեց, ավելի գազանամիտ, վայրենի, ճիվաղաբարո կողմերինը, եւ այնքան հոգ տարավ, դաստիարակի պես կրթեց, խրատեց...» (Կորյուն «Վարք Մաշտոցի», ԵՀՀ, 2000թ., էջ 63):

Ծագում է հարց. որտե՞ղ, Սյունյաց աշխարհի ո՞ր եկեղեցում կամ վանական համալիրում է հանգրվանել եւ դպրոց բացել Մեսրոպ Մաշտոցը... Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ մեծ լուսավորիչ, հայ գրության, հայագիր դպրոցի հիմնադիր, հայերենի առաջին ուսուցիչ, քրիստոնեության քարոզիչ, հայոց եկեղեցու վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցը յուր սյունիքյան գործունեությունը ծավալել է հենց այս վանական համալիրում ու տարածաշրջանի նշանավոր բնակավայրում՝ Ձագեձորում:

Եկեղեցու երկու մուտքի քարերի շարվածքից եւ վիմագիր արձանագրություններից երեւում է, որ այստեղ վերակառուցում է կատարվել մի քանի անգամ, վերջինը՝ 17–րդ դարում: Գիտենք նաեւ, որ բնակավայրը տարբեր ժամանակներում ասպատակվել է մահմեդական քոչվոր ցեղախմբերի կողմից, որ XVII–VVIII դարերում այստեղ ահավոր կոտորածներ են եղել, բնակավայրն անմարդաբնակ է դարձել: Հետո այլադավան բնակչություն է ապրել, փոխել են գյուղի անունն ու մեր հնակառույց եկեղեցին դարձրել են մզկիթ... Իսկ երբ վերադարձել են փախածներն ու քշել են այլադավաններին՝ սբ Հռիփսիմեն պղծված են համարել...

Հ.Գ. Աշխարհագրագետ Արամ Բաբայանի կարծիքով՝ Ձագաձորի (Վերիշենի) Սբ Հռիփսիմե եկեղեցին հիմքում եւ շրջակայքում ունի հեթանոսական տաճարին հատուկ կառուցվածքի բազմաթիվ տարրեր եւ մեհյանին յուրահատուկ նյութական մշակույթի հետքեր: Պահպանված անցքերով բազմաթիվ քարերի առկայությունը հուշում է, որ տաճարն իրոք կառուցվել է ավելի վաղ գոյություն ունեցած մեգալիթյան կառույցի հիմքերի վրա, կոնկրետ դեպքում՝ 4–րդ դարի սկզբին՝ հեթանոսական ԱՍՏՂԻ տաճարի տեղում (Ալբիրեո, Անգղի համաստեղություն):

Եկեղեցու աշխարհագրական դիրքը, քարերի վրա առկա անցքերի տարբեր աստիճանի փորվածքները եւ այստեղ գտնված մի քարե աստղադիտական գործիք, աշխարհագետին հիմք են տալիս ենթադրելու, որ եկեղեցու եւ մեհյանի տարածքում եղել ու գործել է հնագույն աստղադիտարան:

ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԿԱՄ ՆՈՐԱԿՆՈՒՔ (Նարակնունք, Նորակունք) ԵԿԵՂԵՑԻ

Այս եկեղեցու մասին առաջին գրառումը հանդիպում ենք Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցի 1840–ական թվականներին Հայաստանի տարբեր գավառներ, այդ թվում՝ Սյունիք կատարած ճամփորդությունը ներկայացնող նոթերի «Կորիս» ակնարկում. «Լայնատարած գյուղ է, [տեղակայված] անհարթ ձորակում, մերձակա լեռներից բխող մի գետի ափին։ Օդն ու ջուրն առողջարար են։ Բնակիչները հայեր են՝ հարյուր հիսուն տուն։ Ունեն անհարթ եւ կոփածո քարերով կառուցված [մի] սագաշեն եկեղեցի...» (Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանց, ճանապարհորդություն ի մեծն Հայաստան, էջ՝ 491)։

XIX դարի 80–ական թվականների վերջին պատմագիր Լեոն, լինելով Սյունիքում, Բուն Գորիսի կամ Հին Գորիսի մասին գրում է. «...Այս մի օրինավոր գյուղ է, մի հայկական գյուղ իր սեւ–սեւ տներով, աղբակույտերով, թմբի գլխին կանգնած է հին եկեղեցին, որ այժմ աչքից հեռացրած է...»։ (ԼԵՈ, երկ. ժող., հ.8, «Սովետական գրող» հր., Երեւան. 1985թ., էջ 59):

Իր հայտնի աշխատության մեջ այս եկեղեցու մասին չի մոռացել գրել նաեւ Ե.Լալայանը. «Գյուղում կայ մի փոքրիկ, կիսով չափ քերծի մեջ փորուած եկեղեցի Նարակնունք (Նորակնունք) անունով, որի դռան կամարակալ քարի վրայ կայ հետեւյալ արձանագրութիւնը. «թ. ՌՀԷ (1628). Ես Նասիպ կանգնեցի սբ. եկեղեցիս ի փրկութիւն հոգւոյս»: Այս եկեղեցին այժմ էլ (1899) իբր աղոթատեղի է» (Ե.Լալայան, Զանգեզուր, էջ 30–31):

Այս «կիսով չափ» հողի մեջ խրված, անարվեստ կառույցը վերագրվում է XVII դարին: Խոսելով այդ ժամանակի մասին, կարեւոր է նշել, որ դրան նախորդած շուրջ երեք հարյուրամյակ հայ ճարտարապետության համար անպտուղ դարեր են եղել: Հայ ժողովուրդը զուրկ է եղել պետականությունից՝ մոնղոլ–թաթարների (XIV դար), Կարա–կոյունլուների ու Ակ–կոյունլուների (XV դար) տիրապետության ժամանակն է եղել, որին հաջորդել են Հայաստանի երրորդ (1555) եւ չորրորդ (1639) բաժանումներ Օսմանյան կայսրության ու Սեֆյան Պարսկաստանի միջեւ։ Միայն XVII դարի սկզբից Հայաստանում համեմատաբար նպաստավոր իրավիճակ է ստեղծվել երկրի վերականգնման եւ շինարարական գործունեության համար։ Այս հարյուրամյակում են կառուցվել Սյունիքի եւ, մասնավորապես, Բուն Զանգեզուրի բնակավայրերի մի շարք հոգեւոր համալիր կառույցներ եւ եկեղեցիներ (Սյունյաց Մեծ անապատը՝ 1608–1613 թթ., Տաթեւի Մեծ անապատը եւ նրա սբ Աստվածածին եկեղեցին՝ 1663 թ., Խնձորեսկի սբ Հռիփսիմե եկեղեցին՝ 1665 թ., Քարահունջի սբ Հռիփսիմե եկեղեցին՝ 1675 թ., Շինուհայրի սբ Աստվածածին եկեղեցին՝ 1676 թ. եւ այլն): Ինչպես վկայում է քարե արձանագրությունը, 1628–ին կառուցվել է նաեւ Բուն Գորիսի կամ Հին Գորիսի Նորակնունքը:

Այս փաստը չի նշանակում, որ կարող ենք խոսել խաղաղ ու ստեղծագործ կյանքի մասին: Չմոռանանք, որ Շահ Աբասի իշխանության տարիներն էին (1587–1629 թթ.): Կըզըլբաշ ցեղերի նոր տեղաշարժերի հետեւանքով Սյունիքը (Կապանի երկիրը) ենթարկվում էր Թավրիզի կամ Ազերբայջանի բեկլարբեկին: Այս վիլայեթներում իշխողների կամայականությունը սահման չուներ, իսկ հպատակները զրկված էին բոլոր իրավունքներից: Ղարաբաղում եւ Սյունիքում ալպիական ընդարձակ տարածությունների առկայությունը մեծ չափով նպաստել էր քոչվորության արագ տարածմանը: Դարավերջին իրանական իշխանությունների թուլացումն անկառավարելի էր դարձրել այստեղ թափառող ցեղերին, ամենուր հայատյացության քարոզ էր, մահ ու ավերածություն: Նման բազմաթիվ հարձակումների ենթարկված եւ կոտորածից փախած Բուն Գորիսի կամ Հին Գորիսի բնակչությունն էլ լքել էր իր բնակավայրը, ծվարել էր Շոր ջրի քարայրներում: Ինչպես արդեն ասել ենք, բնակավայրը հայաթափելուց, գյուղի անունը փոխելուց հետո, գլխավոր ու հին եկեղեցին՝ սբ Հռիփսիմեն, վերածվել էր մզկիթի: Դրա վկայությունն է նաեւ եկեղեցու ձեւափոխված արեւմտյան մուտքը: Մի քանի տասնամյակ հետո, երբ բնակիչները վերադարձել են իրենց բնակավայրը, հին եկեղեցին պղծված են համարել եւ հիմնական աղոթատեղի են դարձրել բնակավայրին ավելի մոտ եւ համեմատաբար ավելի ապահով փոքրիկ ու անշուք եկեղեցին՝ սբ Գեւորգը կամ Նորակնունքը:

Այդ ժամանակ ձորի բոլոր բնակավայրերի մելիքական նստավայրը եղել է Գորիս գյուղը: Մինչեւ 1899 թվականը ծնունդի, կնունքի, ամուսնության եւ մահվան գրանցումն ու ծիսակարգը կատարվել են միայն Գորիս գյուղի սբ Հռիփսիմե եկեղեցում: 1900–ից այդ արարողակարգերի կատարման թույլտվություն տրվել է նաեւ Հին Գորիսի սբ Գեւորգ եկեղեցուն:

1900–1906 թվականներին եկեղեցու քահանան եղել է Տեր–Ներսեսը, դպիրը՝ Սահակ Տեր–Մինասյանը: 1906 թվականից Հին Գորիսում է հանգրվանել կոտորածից փախած, Մինքենդ գյուղի հոգեւոր հովիվ Հակոբ Տեր–Մինասյանը, ով եւ դարձել է այս եկեղեցու քահանան: Դպիր–գործավարը եղել է Տեր–Գարեգինը: (Հակոբ քահանան եւ նրա որդին՝ գյուղի հեղկոմի նախագահ Մուշեղ Մինասյանը, սպանվել են 1921 թվականի հունիսի 25–ին՝ դաշնակների կողմից, կինը՝ Դիանան, ծանր վիավորվել է):

Սբ Գեւորգ (Նորակնունք) եկեղեցու վերաբացումն ու օծումը 1994 թ. հուլիսին կատարել է Կանադայի Հայոց թեմի առաջնորդ Հովնան արքեպիսկոպոս Տերտերյանը, ով եւ հոգացել է եկեղեցու վերանորոգման ծախսերը։

ՃՂԱԾ ՔԱՐ

ՀՍՍՀ ԳԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի կողմից ուսումնասիրված եւ 1960 թ. հրատարակած «Դիվան հայ վիմագրության» արժեքավոր աշխատության II պրակում, կարդում ենք. «...Վերին Շենը նշանավոր է նրանով, որ նրա հյուսիսային սահմաններից են բխում Վարարակնի աղբյուրները; Այս աղբյուրների ջուրը 932 թ. Սյունյաց եպիսկոպոս Հակոբը գնել էր Սյունիքի իշխան Փիլիպէից 12 հազար դրամով եւ մի թանկարժեք քարով, ջրանցքով՝ Շնհերի եւ Հալիձորի հանդերով՝ հասցրել մինչեւ Տաթեւի վանքի կալվածքները՝ Որոտանի ձախ ափին, Սատանի կամուրջի գլխին, նախապես Ցաքուտ կոչված վայրը, որն այնուետեւ կոչվել է Վարդուտ» (Ստ. Օրբելյան, 254–256):

«...1292 թ. Տաթեւի վանականներից Հովհաննեսը կրկին նորոգել է այն: Այդ արձանագրությունը փորագրված է մի մեծ ժայռաբեկորի վրա, որը գտնվում է ջրանցքի եւ լեռնաշղթայի եզրին, այն վայրում, որտեղից ջրանցքը շուռ է գալիս Ուչ թափաների հարթավայրը»:

«...Ժայռաբեկորի վրա հայերեն արձանագրությունից վեր, կա երկու տող արաբերենին նմանվող տառերով մի այլ արձանագրություն եւս: ...Գծագիրը եւ լուսանկարները մենք հանձնել ենք Լենինգրադի մասնագետներին, որոնց նախնական կարծիքն այն է, որ ուշ շրջանի–VII դ պահլավերեն է» («Դիվան հայ վիմագրության, Պրակ II, կազմեց Ս. Գ. Բարխուդարյան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1960, էջ 75)։

Ճղած քարի առեղծվածը կամ Տաթեւի վանքի, Ցաքուտի, Տերտերի առվի, Հակոբ եպիսկոպոսի առ Աստված աղոթքի եւ ժայռը երկու կես դառնալու հրաշքի մասին (Ավանդապատում, հատված)` ստորեւ։

...Հակոբ եպիսկոպոսը շինարարությունը սկսում է միանգամից մի քանի տասնյակ տեղամասերում: Ձագեձորի սարալանջերը, ողջ Եռագագաթի հարթությունը, Նորիքի, Խոտանանի, Շնհերի, Հալիքի դաշտերը, Որոտանի կիրճը վերածվում են մի անծայրածիր շինարարական հրապարակի: Իրենց հոգու փրկության համար վանքի համար կառուցվող ջրատարում սեփական մասնակցությունն ունենալու նպատակով կամովին աշխատելու են գալիս հարյուրավոր ու հազարավոր հայ քրիստոնյաներ: Փորվող ջրանցքի երկարությամբ մեծ քարավանի պես շղթայվում են կառուցողների վրանները, բանող անասունների գիշերելու համար փայտյա գերաններով արգելափակոցները, կավե խողովակների, քարի, ավազի, կրի, ուրիշ շինանյութերի բլուրները: Այսպես, բոլոր տեղամասերում մետր առ մետր ձգվում էր երանելի ջրատարը, եւ օրեր անց մի հատվածը միանում էր մյուսին: Ամեն ինչ արվում էր չարչարանքով ու մեծամեծ ծախսով, գործը առաջ էր գնում դանդաղ, բայց՝ նախանշած ընթացքով: Եվ ահա կառուցվող տեղամասերից մեկում՝ Ձագեձորի լեռնաբազուկի եզրին, այնտեղ՝ ուր Իշխանասարի փեշից ջրանցքը պետք է շրջվեր դեպի Եռագագաթի սարահարթը, ջրատարի ուղին արգելափակվում է, դեմ է առնում մի լերկ ապառաժի: Որոշվում է շրջանցել ժայռը, կտրել սարի կուրծքը, ամբողջությամբ հողից ազատել ժայռաբեկորը, եւ առուն ձգել նրա հետեւով: Մարդիկ քանդում են գիշեր ու զօր, բայց ինչքան փորում, խորանում, այնքան մեծանում էր ժայռը: Ելք չկար: Վանահայր Հակոբ եպիսկոպոսը խնդրի լուծումը միայն երկնքում է տեսնում: Նա պատարագ է մատուցում, դիմելով առ Աստված՝ նշում է, որ այդ գործը ձեռնարկվել է երկնավորից զորություն ստանալով, խնդրում է, որ մի ելք ցույց տա՝ անելանելի վիճակից դուրս գալու համար:

Անցնում են ժամեր: Մռայլ, սեւ ու գորշ ամպեր են իջնում Իշխանասարի գագաթից, կուտակվում են Ձագեձորի խարամի վրա: Իշիխլին մթնում է: Խառնվում են երկինքն ու երկիրը: Ահռելի որոտին հաջորդում է կժերից թափվող տեղատարափը: Ամպերի հուժկու բախումներից դողդողում է աշխարհը, եւ խավարը ստեպ–ստեպ լուսաճառագ է դառնում երկնքում իրար թրատող հզոր կայծակների կուրացնող լույսից: Լեռներն այդպես շանթահարվում են մի քանի ժամ, փոքր ջրերը մեծանում, անսանձ են դառնում, մարդ ու գազան սսկվում են թաքստոցներում…

 Եվ առավոտյան, երբ ամենի համար եւ ամենուր առավոտը բացվում է խաղաղ ու լուսավոր, եւ շինականն իր գործին է գնում, մարդիկ տեսնում են գիշերը կատարված հրաշքը. նրանք «Տերտերի առվի» ճանապարհը փակող հսկա ժայռը տապալված են գտնում: Քարափին բազմած հսկա որձաքարը ճղված, երկու գրեթե հավասար մասերի բաժանված, ընկած է լինում ձորապռնկին... ժայռի մյուս կողմում թափված քարերը լինում են կտոր–կտոր՝ հազար կտոր: Վայրն այս մարդիկ կոչում են «Ճղած քար»:

Հակոբ եպիսկոպոսը հաջողությամբ ավարտում է ջրանցքի կառուցումը: Վարարակնի ջուրը Ձագեձորի լեռներից հասնում է Ցաքուտ, քարքարոտ ու փշալից վայրը վերափոխվում է վարդաստանի ու ծառաստանի, մի զարմանալի դրախտ է դառնում: «…Խիստ ընդարձակ ամբողջ վայրը զարդարեց թանձրախիտ ծառերով ու գեղեցկաճյուղ որթատունկերով՝ միաբանության վայելքի եւ բոլոր կարոտյալների ու աղքատների կարիքների համար» (Ստ.Օրբելյան, նույն տեղը, էջ՝ 226):

Նա հարթեցնել է տալիս նույն վայրում գտնվող գեղեցիկ բլրի գագաթը եւ կառուցում է գմբեթահարկ եկեղեցի, որը հատկապես աչքի էր ընկնում իր որմնանկարներով: Եվ ապա, մատենավորելով իր հիշատակի արձանագրությունը, գրում է «վերին օգնությամբ կառուցված» ջրանցքի պատմությունը, հաստատում է այդ ջրի վրա վանքի լրիվ իրավունքները եւ մյուսների համար՝ արգելքները:

Վարարակնի ջրանցքի մասին ստեղծվել է էլի մի վկայագիր՝ կառուցումից ավելի քան երեքուկես հարյուրամյակ հետո՝ 1294 թվականին: Այն Տաթեւի այդ ժամանակվա կառավարող եպիսկոպոս Հովհաննեսի կողմից ջրատարը վերանորոգելու մասին է: Հոգեւոր հովիվն իր կատարած գործի հիշատակարանը արդեն ոչ թե մատենագրել, այլ՝ վիմագիր արձանագրել է Ճղած քարի երկու կես դարձած ժայռաբեկորներից մեկի հարթ ճակատին, որի մասին արդեն ասել ենք:

ՍԵՎ ԿԱՄ ԻՇԽԱՆԱ ԼՃԻ ԼԵԳԵՆԴԸ

Սեւ լիճ, Իշխանա լիճ, Իշխանա ծով, Ղարա գյոլ. լիճ Սյունիքի բարձրավանդակում՝ ՀՀ Սյունիքի մարզի եւ ԼՂՀ–ի սահմանագլխին, Գորիս քաղաքից հս–արմ., ծովի մակարդակից 2658 մ բարձր: Մակերեսը մոտ 2 կմ/քառ. (երկարությունը՝ 1,6 կմ, լայնությունը՝ 1,2 կմ, խորությունը՝ 9,3 մետր): Սեւ լճի մեջ ոչ մի գետ, առու, աղբյուր չի թափվում: Անհոսք քաղցրահամ լիճ է, սնվում է հատակից ելնող հոսքերից, մաքուր է, սառնորակ, աճեցվում է իշխան տեսակի ձուկ: Կա այն կարծիքը, որ ձագարաձեւ է, ունի նաեւ ներքին արտահոսք, լողանալու համար վտանգավոր է, կենտրոնում ձգելու հատկություն ունի: Ձմռանը սառցակալում է: Ամռանը նրա ափամերձ խոտառատ արոտներն օգտագործվում են անասնապահական տնտեսությունների կողմից: Լիճը Վարարակնի հովտի բոլոր ակունքների սնուցման աղբյուրն է:

Ասես երկնի լազուրից պոկվել է

                մի պատառիկ,

Սուզվել է ու տեղ գտել մեր լեռներում

                անառիկ...

Գուսան Աշոտ, «Իշխանա լիճ»

Դու ծովակն ես սրբոց սարի,

Քեզնով ցողվեց լույս հայուհին,

Մայր ասեմ քեզ աղբյուրների

Քեզնից կաթիլ թող չպակսի:

Գուսան Աշոտ, «Ծովակ Իշխանա»

«Նոր եւ հին Կորեսի մեջ (միջեւ) եւ սրան ավելի մոտ 4225 բարձր տեղում կա փոքրիկ ուխտատեղի մատուռ՝ մի աղջկա գերեզման: Ինչպես պատմում են, թե անհավատների բռնաբարությունից խուսափելու պատճառով բարձունքից գահավեժ իրեն նետել է Սեւ լիճը, որը լեռան գագաթին է, եւ ինչ–որ ոխ առնելու համար, կարծում է (պատմող) ռազմիկը, թե մնալով (մտնելով) այնտեղ (ջուրը) կբռնի նույն (տեղն) ընկնողներին եւ չի թողնի ազատվել, ելնել վեր, դուրս»: (Ղեւոնդ Ալիշան «Սիսական», Վենետիկ 1893, էջ՝ 262):

Հին ավանդապատումն ասում է, որ Ձագեձորում երկայնաբազուկ երեք եղբայրներ են ապրել, ովքեր տեր ու տիրականն են եղել այս ձորերի: Նրանցից ավագը ժառանգ չի ունեցել: Սրբի դռներ է գնացել, զոհեր է մատուցել աստծուն, բազմաթիվ բարեգործություններ է կատարել, որ իրեն ժառանգ տրվի: Եվ երբ արդեն բավական տարիքով է եղել, եկել է վաղուց սպասվող այդ ուրախությունը, եւ իշխանի կինը դուստր է ունցել: Շուտով նրանց դռանը հայտնվել է մի դերվիշ եւ իշխանից մի արծաթ է պահանջել, որ ասի դստեր ճակատագիրը: Զինվորները նրան քշել են երկրի սահմաններից դուրս: Հեռանալիս դերվիշն ասել է, որ իշխանադուստրը դժբախտ գեղեցկուհի է, դաժան ու անսովոր ճակատագիր է նրան տրված: Այս միտքն օր–օրի տանջել է հորը: Նա մտորումների մեջ է ընկել, հազար ու մի վարկած է մտածել եւ որոշել է՝ դստերը մեծացնել իբրեւ տղայի: Նրա մարդիկ նախ լուրեր են տարածել, թե իբր իշխանի կինն իրականում տղա է ունեցել, բայց աղջիկ է ասվել, որ աչքով չտան, որ օրորոցագողի ականջը չընկնի: Եվ, այնուհետեւ, իշխանն ու նրա մարդիկ սովորեցրել են աղջկան այն ամենը, որ հատուկ էր իսկական զինվորին: Պատանու շորերով այդ պարմանուհին շուտով դարձել է ճարպիկ հեծյալ, նիզակահար, թրամարտիկ, գորգի վրա գետնով է տվել ցանկացած հասակակից պատանու, լողացել, անցել է Իշխանա լիճը, մագլցել, բարձրացել է Պղնձաքարի ժայռափեշերով, հոր հետ որսի է գնացել Սյունյաց երկրի լեռներն ու Մթնաձորի անտառները:

Եվ օրերից մի օր ահավոր մրրիկը պատել է սար ու ձոր, Կարա–կոյունլու ցեղի Կարա–Մուհամմեդ խանի յաթաղանը կախվել է Սյունիքի վրա, ամենուր արյուն է հեղվել, եւ ահ ու սարսափ է տարածվել: Երկայնաբազուկ Մեծ իշխանի վրանները խփված են եղել Իշխանա լճի ամառանոցում: Լուսածեգին, երբ յայլավորը դեռ չէր հասցրել արթնանալ, բռնապետ հրոսակը գաղտագողի մոտեցել, շրջապատել, ավերել է ամառանոցը, գերել է իշխանին ու նրա մարդկանց: Վրաններից մեկում, մահճի մեջ քնած, նրանք գտել են իշխանի դստերը:

– Միայն խանի հարեմին է արժանի այս գեղեցկությունը, – ասել է ասկյարների յուզբաշին ու, պահելով թուրը գերված իշխանի կրծքին, ասել է, որ կազատի բոլորին՝ աղջկան տանելու պայմանով: Հայրը մերժել է: Ասկյարները դստեր աչքի առաջ սպանել են հորը, եւ ձեռքերն ու ոտքերը կապած աղջկան նետել են ձիու վրա: Յուզբաշին նստել, մտրակել է նժույգը՝ ժամ առաջ խանին հասցնելու այդ թանկարժեք ավարը:

Ճանապարհին կատարվել է անհավատալին: Աղջկան հաջողվել է ազատվել կապանքներից, յուզբաշու կողքից քաշել, հանել է նրա թուրը եւ հենց ձիու վրա նրան սրախողխող է արել: Գետնին նետելով արյունարբու գազանին, նա ցատկել է թամբին ու մտրակել նժույգը: Աղջկան հետապնդել են տասնյակ ու հարյուրավոր ասկյարներ: Փախչել նրանցից՝ անհնար է եղել: Աղջիկը հասել է Իշխանա լճին, ձին քշել է հենց ջրի մեջ եւ իրեն նետել է ալիքների վրա: Ջրի տակ անցնելով՝ քիչ հետո դուրս է եկել լճի կենտրոնում:

– Բռնել միայն կենդանի, – լսվել է հրամանը եւ հարյուրավոր զինվորներ թափվել են լիճը: Նրանք լողացել են դեպի աղջիկը, բայց դեռ լճի կենտրոն չհասած՝ կորել, անհետացել են: Կարծես ինչ– որ մի հրեշ ջրի տակ սպասել ու կուլ է տվել նրանց: Անցել են ժամեր, նորանոր խմբեր են մտել լիճը, եւ ոչ ոքի չի հաջողվել հասնել ջրի ալիքների հետ խաղացող աղջկան: Այսպես, մինչեւ ուշ գիշեր, լճի հրեշը կուլ է տվել զորքի մեծ մասը: Ասկյարների կատաղած զորապետը պահանջել է խարույկներ վառել լճի շուրջը եւ բռնել աղջկան, եթե գիշերը փորձի որեւէ տեղ դուրս գալ ջրից:

Լույսաբացին աղջիկը ջրի երեսին արդեն չի երեւացել: Հրոսակը հեռացել է նոր ոճիրներ գործելու: Մեկ–երկու օր հետո մարդիկ նկատել են ջրի վրա լողացող մի մարմին: Նրանք հանել են աղջկա դին, տարել մի բարձր տեղ թաղել են, որ սովորական մահկանացուներից տարբերվի նրա գերեզմանը:

Ասում են, որ այդ ժամանակից ի վեր Իշխանա լիճը սրբավայր է դարձել ու ստացել է իր երկրորդ անունը՝ Սեւ լիճ: Ասում են, որ Սեւ լճի հրեշն այսօր էլ կա, որ նա կուլ է տալիս ջուրը մտնող բոլոր չարերին, բարբարոսներին, անհավատներին:

ՍԱՆԴ ԱՂԲՅՈՒՐ, ՃՂԱՑԻՆ ՃԻՐԻ ԽԱՉ

Դարեր ի վեր եղել է գյուղի գլխավոր աղբյուրը, գտնվում է սբ Հռիփսիմե եկեղեցու հարեւանությամբ, գետի մյուս ափին: Աղբյուրից քիչ վերեւ՝ ձորակի բարձունքում (հետագայում՝ Ղահրամանյանների բանջարանոցում), եղել է մի սրբատեղի, քարակույտ քաշկառ, որը կապված էր ջրի, հնարավոր է հենց Սանդ աղբյուրի պաշտամունքի հետ:

Գագիկ Հայրումյան