Մի քանի օր է՝ հայ հանրությունը քննարկում է այսպես կոչված «Հավաստի աղբյուր»-ի կողմից «Հայկական ժամանակ»-ում հրապարակված փաստաթուղթը, որում արտացոլված է իբր Ադրբեջանի կողմից Հայաստանին ներկայացված հինգ պահանջը, որի չորրորդ կետի համաձայն՝ սահմանագծման ու սահմանազատման գործընթացը երկու երկրի միջև պետք է իրականացվի 1919, 1920 թվականների քարտեզներով:
Այդ քարտեզների արժանահավատությունը ճշտելու և ընդհանրապես «քարտեզային երկխոսություն» սկսելու նպատակահարմարությունը քննարկելու համար զրույցի հրավիրեցինք Երևանի պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի հայոց պատմության ամբիոնի դոցենտ, պատմական գիտությունների թեկնածու Միքայել Մալխասյանին:
-Պարոն Մալխասյան, ի՞նչ քարտեզների մասին է խոսքը, որքանո՞վ են դրանք հիմնավոր իրավական առումով:
-Նախ՝ շատ դժվար է ասել, թե ինչքանով է հավաստի ու արժանահավատ «Հավաստի աղբյուր»-ի խոսքը: Դժվար է ասել, թե իրականում ինչ պահանջների մասին է խոսքը, թե իրականության հետ ինչ աղերս ունեն այսպես կոչված ներկայացված պահանջները:
Երկրորդ՝ եթե զուտ մասնագիտական տեսանկյունից մոտենանք, ապա անհասկանալի է, թե 1919-20 թթ. որ քարտեզներին է հղում կատարվում:
Մենք գիտենք, օրինակ, որ 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին ստորագրված Մուդրոսի զինադադարով ստեղծվել էր հնարավորություն Հայաստանի տարածքն ընդլայնելու՝ Թուրքիայի պարտությունից հետո: Ասել է թե՝ Բաթումի պայմանագրով մեզ տրված սահմանափակ տարածքը կարող էր ընդարձակվել, այսինքն՝ վերականգնվեր 1914-ի ռուս-թուրքական սահմանը: Կարսի մարզը նույնպես պետք է մտներ Հայաստանի մեջ...
Մեր սահմաններում փոփոխություններ եղան այլ ուղղություններով ևս...
Հաշվի առնելով այդ ամենը՝ պետք է հասկանալ՝ այդ տարիների ո՞ր ժամանակահատվածի և կոնկրետ ո՞ր քարտեզի մասին է խոսքը:
-«Հավաստի աղբյուր»-ի կասկածելի հրապարակումից հետո մամուլում հանրայնացվեց 1920 թվականին վերագրվող մի քարտեզ, որը Հայաստանը ներկայացրել է Ազգերի լիգա և որը ճանաչվել է Ազգերի լիգայի կողմից: Ընդ որում՝ նույն ժամանակ՝ 1920-ին, Բաքուն ևս քարտեզ էր ներկայացրել Ազգերի լիգա, որը չէր ճանաչվել: Այսինքն՝ ճանաչվել էր միայն Հայաստանի ներկայացրած քարտեզը: Մի՞թե դա կոնկրետ փաստարկ չէ 1920-ին վերագրվող քարտեզների առումով:
-Գիտե՞ք, թե որն է հարցը: Մենք հիմա քննարկում ենք բաներ, որոնք իրողությունների հետ կապ չունեն:
Այսինքն՝ եթե հիմա պետք է գնանք 1920 թ., ինչո՞ւ չենք կարող հասնել Պեվտինգերյան քարտեզին, որի վրա նշված են Մեծ Հայքի թագավորության հիմնական մայրուղիները, Արշակունյաց Հայաստանի հին ճանապարհները և դրանց վրա գտնվող կայանների մեծ մասը:
Եթե այդպես գնալու լինենք՝ կհասնենք մինչև Բաբելոնյան քարտեզ, մինչև Տիգրան Մեծի ժամանակներ:
Ես չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ է առհասարակ մեր հանրությունն ընդունում բանավեճի նման արհեստական խաղի կանոնները, ինչո՞ւ է փորձագիտական համայնքը մտնում այդ խաղի մեջ:
Շատ տարօրինակ է, որ պետական այրերն ընդունել են խաղի այդ կանոնները:
Եվ ուրեմն՝ ինչո՞ւ մտնել մի դաշտ, որ պետք չէ մտնել:
Եթե պատմական քարտեզներով սկսենք առաջնորդվել, բավականին բարդ և հակասական իրավիճակում կհայտնվենք:
Երբ Սևրի պայմանագրի կոնտեքստում քննարկվում էր Հայաստանի սահմանների հարցը՝ մեծ տերությունները փաստորեն ճանաչում էին Հայաստանի անկախությունը և հանձն առնում միայն Թուրքիայի հետ սահմանների կարգավորման խնդրի լուծումը: Վրաստանի և նորաստեղծ Ադրբեջանի հետ այդ հարցերը հետո պիտի քննարկվեին...
Այնպես որ՝ խելամիտ չէ քարտեզներով խոսելն ինչ-որ կոնկրետ ժամանակի կտրվածքով, ընդ որում՝ դա կարող է մի կողմից շատ խոցելի լինել, մյուս կողմից՝ շատ օգտակար:
-Հայաստանի ղեկավարը ՄԱԿ-ի վեհաժողովում ունեցած ելույթում կոչ արեց Ադրբեջանին՝ ցույց տալ այն քարտեզը, որով ինքը ճանաչում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը: Ադրբեջանն էլ մատնանշեց 1919-20 թթ. քարտեզը: Եվ այդպես բանավեճը նոր փուլ մտավ:
-Դա վերածվում է պատմական վեճի, ու նման զարգացումների դեպքում անընդհատ նոր փաստարկներ կբերվեն, որը վերջ չի ունենա:
Հարցն այսպես պետք է դնել՝ մենք ի՞նչ կանխավարկածից պետք է ելնենք սահմանագծում և սահմանազատում կատարելիս. այն տարա՞ծքը հիմք ընդունելուց, որ վերահսկում ենք փաստորեն, թե՞ ամեն ինչ դնում ենք հարցականի տակ:
Եթե ասում ենք՝ Խորհրդային Հայաստանի սահմաններն ենք հիմք ընդունում, ստացվում է՝ հրաժարվում ենք Արցախից: Եթե ասում ենք՝ Հայաստանի տարածքը 29.8 հազար քառակուսի կմ է, ապա հաջորդ հարցն է ծագում՝ Ադրբեջանի մատնանշած անկլավները մտնո՞ւմ են դրա մեջ, թե՞ ոչ: Ընդ որում՝ դա ամենևին էլ փոքր հարց չէ: Այսպես կոչված այդ անկլավներով են անցնում մեզ համար կենսական նշանակություն ունեցող հաղորդակցության ուղիները:
Վերցնենք, օրինակ, Տիգրանաշենը: Այնտեղով է անցնում Սյունիքի մարզից, Արցախից, Իրանի Իսլամական Հանրապետությունից դեպի կենտրոն ձգվող միակ ճանապարհը:
Եթե դա տալիս ենք թշնամական պետությանը, ի՞նչ ենք ակնկալում, ինչպե՞ս ենք պատկերացնում մեր երկրի հետագա բնականոն գործունեությունը:
Նույն խնդիրն է Տավուշի մարզում. եթե Վրաստանին կապող միջպետական ճանապարհի 2 կմ-ից ավելի տարածքը հայտնվի թշնամական պետության վերահսկողության ներքո, ապա պատկերացնել կարելի է, թե ինչ խնդիրների կբախվենք:
Սրանք հարցեր են, որոնք ինչ-որ թվեր, քարտեզներ վկայակոչելով չես կարող լուծել:
Կամ՝ ի՞նչ ենք հասկանում խորհրդային քարտեզ ասելով:
Հասկանում ենք 1991-ի դրությամբ քարտե՞զը, որը խորհրդային երկրի ներքին ակտերով է սահմանվել:
Բայց չէ՞ որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը մինչ այդ՝ 1920 թվականից, նույն պետության մաս են կազմել, որոշ ժամանակ էլ՝ 1922-36 թթ. Հայաստանը, Ադրբեջանը և Վրաստանը մեկ այլ վարչական միավորման՝ Անդրֆեդերացիայի մեջ են եղել:
Այդ ժամանակներում, ամենատարբեր մակարդակներում, ամենատարբեր պատրվակներով և հատկապես տնտեսական նկատառումներից ելնելով՝ տարածքների փոխանակումներ են արվել քանիցս: Ինչպե՞ս վարվել այդ ամենի հետ:
Կամ Գորիս-Կապան ճանապարհը, որ հիմա շրջափակված է...
Ասում են Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքով է անցել:
Հիմա՝ հարց. եթե այդ ճանապարհը Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքով է անցել, ապա ո՞նց է պատահել, որ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը, հանրապետության բյուջեից, երկու անգամ հատկացումներ է կատարել տվյալ ճանապարհը կառուցելու, այնուհետև հիմնանորոգելու համար...
Եվ ուրեմն՝ պետք չէ ակնկալել, թե թշնամին կառաջարկի մեզ համար ընդունելի ձևաչափ: Նրանք քարտեզ են առաջարկում և ասում՝ Երևանը պետք է մերը լինի. հետո՞...
-Ամիսներ առաջ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահն ակնարկեց, թե ՌԴ գլխավոր շտաբի տնօրինության տակ են Ադրբեջանի և Հայաստանի սահմաններն արտացոլող քարտեզները: Եվ իբր դրանք կդրվեն սեղանին, եթե պահը վրա հասնի:
-Ենթադրում եմ՝ խոսքը 1920-ական թվականների մասին է, որովհետև գլխավոր շտաբը հենց այդ ժամանակ է քարտեզագրությամբ զբաղվել:
Հետագայում այդ գծագրումները դրվել են ադմինիստրատիվ քարտեզագրման հիմքում, և այդ ամենն աստիճանաբար մասնագիտական հարթակ է տեղափոխվել:
Եվ չգիտեմ՝ ինչո՞ւ են ադրբեջանցիները նախընտրելի համարում 1919-20 թթ. քարտեզները:
Այդ դեպքում ի՞նչ է պատրաստվում անել Հայաստանի Հանրապետությունը. մեր կողմից փաստացի վերահսկվող սահմանների՞ց էլ ինչ-որ բան զիջել...
Եվ ուրեմն՝ ինչո՞ւ ենք մտնում այդ օրակարգի մեջ, չեմ հասկանում:
Մեզ համար շահեկան կլիներ, այդ սկզբունքով առաջնորդվելու դեպքում, 1920-ականների քարտեզները հիմք ընդունել, որովհետև այդ ժամանակ Խորհրդային Հայաստանի սահմանները շատ ավելի ընդարձակ էին, քան ԽՍՀՄ փլուզման պահին եղած սահմանները: Այդ ժամանակ խոսքը մոտ 31 հազար քառակուսի կմ տարածքի մասին էր, դրանից հետո՝ աստիճանաբար, մեզանից տարածքներ են անջատել:
-Եվ, այդ բոլորով հանդերձ, ի՞նչ անել, ի՞նչ ունենք հակադրելու այս իրավիճակում:
-Նորից ասեմ՝ քարտեզագրական նյութերով բանավեճը փակուղի տանող ճանապարհ է, որը շեղում է իրական քաղաքական օրակարգից՝ անվտանգության ապահովումից:
Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է առաջնորդվի բացառապես իր շահերով:
Եթե քարտեզներով լինի՝ Տիգրան Մեծի ժամանակների կամ Սևրի պայմանագրով նախատեսված քարտեզները կդնենք սեղանին: Եթե նույնիսկ Ադրբեջանի մատնանշած փաստաթղթերով առաջնորդվենք, ապա Նախիջևանը, Կարսը, Արարատ լեռան շրջակայքը, այլ տարածքներ Հայաստանի Հանրապետության մաս պիտի լինեն...
Ուստի և պետք է ելնենք հետևյալ կանխավարկածից՝ այսքան տարածքը ՀՀ փաստացի տարածքն է, Արցախի այսքան տարածքը բնիկ հայերով բնակեցված տարածք է...
Եվ ուրեմն՝ պետք է ջանք գործադրել, որ այդ տարածքները շարունակեն մնալ հայկական պետության սահմաններում: Այլապես՝ եթե շարունակում են զիջել մեր կողմից փաստացի վերահսկվող տարածքներ, ապա դա ինքնաոչնչացման ճանապարհ է…
Հարցազրույցը՝
Սամվել Ալեքսանյանի