«Սյունյաց երկրի» ստեղծագործական խումբն Արցախում էր: Արցախի գրական-մշակութային կյանքի ներկայիս վիճակն ամբողջական պատկերացնելու համար բովանդակալից զրույց ունեցանք Արցախի գրողների միության նախագահ, Գրիգոր Նարեկացի համալսարանի հիմնադիր եւ ռեկտոր, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ, Արցախի Հանրապետության օրհներգի հեղինակ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վարդան Հակոբյանի հետ:

Վարդան Հակոբյանը մեզ դիմավորում է Գրիգոր Նարեկացի համալսարանի ռեկտորի իր աշխատասենյակում. պատերազմի հետեւանքները տեսանելի են նաեւ այստեղ՝ պատերին ճաքեր են, որոնք առաջացել են ռմբակոծությունից, աշխատկիցները պատմում են, որ պատուհանները նոր են փոխել, բոլորի հայացքում տխրություն ու զսպված ցավ կա…

Ողջույնի խոսքեր փոխանակելուց հետո հետաքրքրվում ենք, թե՞ ինչ վիճակում է Արցախի գրողների միությունը:

-Արցախի գրողների միության վիճակն արդեն երեք տարի է՝ այն չէ, հասարակական կազմակերպություն է, երբեք էլ չի փայլել իր ֆինանսական հնարավորություններով, բարերարներ, ցավոք, չկան:

Գրողների միությունը շատ լավ աշխատանք է կատարել այս տարիների ընթացքում, գրքեր ենք հրատարակել, միջոցառումներ կազմակերպել՝ պետության աջակցությամբ: 40 տարի անընդմեջ նշել ենք «Մուրացանյան օրեր», որ մեկ շաբաթ էր տեւում,մարդիկ էինք հրավիրում արտասահմանից, Երեւանից՝ նշանավոր գրողների:

Հիմա ֆինանսական հատկացումներ չկան: Գումարներ էին տրվում գրքերի հրատարակման համար, բայց արդեն երեք տարի է որեւէ գումար չի հատկացվել, տպարաններին պարտք ունենք: Պատերազմի պատճառով այս պահին Գրողների միությունը հասարակական հիմունքներով է աշխատում: Լույս չեն տեսնում «Պըլը-Պուղին», «Եղիցի լույս» թերթը, չի գործում գրական հիմնադրամը…

Անվանի գրողներ՝ Գուրգեն Գաբրիելյանը, Հրաչյա Բեգլարյանը, Մաքսիմ Հովհաննիսյանը գեղեցիկ ավանդույթներ են թողել… Պատերազմից հետո մեր գրողներից մի քանի հոգի Արցախից դուրս են ապրում, խոսքը տեղահանվածների մասին է: Հույս ունեմ, որ կհավաքվեն, կվերադառնան, զարթոնքի հույս ունեմ:

Գրողների միությունը, անշուշտ, իր գործն անում է: Ունենք ակտիվ ստեղծագործող, ճանաչված գրողներ: Շատերն են մասնակցել պատերազմին, երիտասարդ գրողներ Հայասեր Հովսեփյանը և գրող, աստվածաբան Վահրամ Լալայանը, դժբախտաբար, զոհվեցին կռվի դաշտում:

Մեր գրական կյանքի ակունքը Շուշին է. այն, Էջմիածնից եւ Թիֆլիսից հետո, երրորդ մշակութային կենտրոնն է եղել միշտ, տպարաններ են գործել այնտեղ, գրքեր են հրատարակվել:

Շուշիի գրական կյանքի կարկառուն դեմքերից էր Ավետիք Բհատրյանը: Նա գրել է «Հին հայոց տաղաչափական արվեստը», առաջին անգամ մեր իրականության մեջ կատարել է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» գրքի տաղաչափական վերլուծություն, այդ գիրքը կարդալով Եղիշե Չարենցը շատ բարձր գնահատական է տվել, նույնիսկ ավելի բարձր, քան Աբեղյանի տաղաչափական աշխատությանը, Չարենցն իր հիացմունքը հայտնել է այս բառերով՝ «Գիրք հանճարեղ եւ զարմանալի»:

Շուշին բազմաթիվ մեծանուն արվեստագետներ, գիտնականներ և գրողներ է տվել՝ Մուրացան, Լեո, Աշոտ Հովհաննիսյան, Գրիգոր Ներսիսյան… Հնարավոր չէ բոլորին թվել: Այստեղ գործել են Թեմական եւ Ռեալական ուսումնարաններ, ուր դասավանդել են Մանուկ Աբեղյանը, Հրաչյա Աճառյանը, Պերճ Պռոշյանը, Ղազարոս Աղայանը... Ժամանակի նշանավոր մարդկանցից շատերն են ծագումով Շուշիից…

Սովետական Միության կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանը նույնպես ծնվել է Շուշիում:

Ժամանակին Շուշիում լույս էին տեսնում 21 անուն թերթ, ամսագիր. անցյալ դարի սկզբներին թատրոն էր գործում այնտեղ:

Խորհրդային տարիներին հայկական մշակույթը, իհարկե, նահանջ ապրեց: Անկախությունից հետո Գրողների միության Շուշիի բաժանմունք ստեղծեցինք, որը Ռոբերտ Եսայանն էր գլխավորում:

Այսօր Գրողների միության անդամների թիվը շուրջ 60 է: Գրիգոր Ներսիսյանից հետո Ստեփանակերտում գրական կյանքին աշխուժություն էին հաղորդում Բագրատ Ուլուբաբյանը, Բոգդան Ջանյանը, էլի շատերը:

-Պարոն Հակոբյան, Ձեր հոգեվիճակը տեսանելի է, մտավորականի անկեղծությունն է երեւի պատճառը, որը հոգու ավերված լինելն այդպես աչքի է զարնում: Ինչպես տեսնում ենք՝ շարունակում եք աշխատել, այսօր ինչո՞վ եք զբաղված, ստեղծագործո՞ւմ եք…

-Սեղանիս իմ անտիպ գիրքն է, բայց հիմա նոր բաներ չեմ գրում կամ քիչ եմ գրում ՝ մի քանի տող: Սկսել եմ «Մեր գյուղից քանի ճանապարհ է դուրս գալիս» վերտառությամբ հուշագրություն: Բայց բոլոր ձեռնարկումներում մի սառը շունչ կա, պատերազմն ամեն ինչ ավերել է, այսպես չպիտի լիներ, սա միաբանության ավերում է, համացանց եմ մտնում՝ բոլորը բոլորին դավաճան են անվանում, բոլորը բոլորին հայհոյում են, հոշոտում են. դուրս է գալիս, որ բոլորը դավաճան են, բա կարելի՞ է… Սա շատ դաժան բան է, Արցախի կեսից ավելին թշնամու ձեռքում է, էլի չեն կանգնում, չեն միաբանվում, բոլորը խոսում են միաբանության մասին, բայց հանուն երկրի շահի իրենց շահը չեն ցանկանում ստորադասել, այդպես չի լինում: Տա Աստված, որ ամեն բան լավ լինի, բայց այս իրավիճակը հույս չի ներշնչում:

- Դուք ասում եք՝ այս պահին մեր բռնած ուղին կործանարար է, իսկ փրկության ճանապարհ կա՞:

-Մեր վիճակից դուրս գալու համար պիտի իշխանություններն աշխատեն, արագ կողմնորոշվեն: Տեսեք, այսօր՝ պատերազմի ավարտից մեկ տարի անց էլ ռազմական որեւէ լուրջ դաշինք կնքված չէ: Մենք հզոր տղաներ ենք ունեցել, ովքեր գրեթե նույն իրավիճակում կարողացել են Ադրբեջանին պարտության մատնել, 30 տարի հաղթանակը պահել: Մեր ձեռքբերումներին տեր չենք կանգնել, մի քանի անհատ է հարստացել: Փրկության ճանապարհը կա՝ միաբանվել, ամեն ինչ դնել երկրի փրկության համար, փրկել այս մի կտոր հայկական մնացած հողը:

-Պարոն Հակոբյան, այս իրավիճակը գրականության մեջ իր արտացոլումն արդեն գտե՞լ է, թե՞ դեռ շուտ է այդ մասին խոսել:

-Գրականության համար նստվածք է պետք տարիների: Բառը եւ իրականությունը հեռացել են իրարից, բառը դարձել է անարժեք, չմտածված: Դիվանագիտություն չունենք: Մեզ մոտ ով ինչ մտածում է՝ հանրայնացնում է, իսկ թշնամին խորամանկ է՝ երբեք նրանց մտածածը կամ անելիքը նախապես չենք իմանա: Կորցրել ենք հարգանքը բառի նկատմամբ:

-Սյունեցի ընթերցողին ինչ խորհուրդ կտայիք, Ձեր խոսքը մեր ընթերցողին:

-Խորհուրդ տալ չեմ սիրում, բայց խոսքս կասեմ. դարեր շարունակ մենք միաբանություն գոռալով իրար դեմ ենք դուրս գալիս՝ ջուր լցնելով թշնամու ջրաղացին:

Մի ադրբեջանցի շատ տարիներ առաջ հոդված էր գրել, որում ասում էր, թե հային փող ցույց տուր եւ ամեն ինչ կստանաս: Ես պատասխան հոդված էի գրել, որում, արցախցիների ասած, շան հետ կապեցի ադրբեջանցուն: Տարիների ընթացքում հասկացա, որ մեր մեջ շատերը կան, որ իրենց ճանապարհը չգտան, մի մասը փողի հետեւից վազեց, մի մասը՝ ժողովրդավարություն կոչվածի, որը ոչ մի տեղ չի տանում, ոչինչ չի նշանակում, թուրքի հետ ժողովրդավարություն չի լինում: Սուտն ու պոպուլիզմը համացանցն ուտում են:

Այնինչ, օրվա պահանջը համազգային համախմբումն է...

Ափսոս, որ չկա մի ղեկավար, ում հետեւից կարելի է գնալ, ով հենց ազգային համախմբման կտաներ:

-Իսկ մեր գեղարվեստական գրականությունը տվե՞լ է ղեկավարի իդեալը, չէ՞ որ մենք գրականությունից ենք վերցնում հայրենասիրության, անձնազոհության եւ շատ այլ արժեքների ու տեսակների իդեալները: Առաջնորդի իդեալական կերպար կա՞ մեր գրականության մեջ:

- Իմ հիշողության մեջ միակ մարդը, ում կարելի է դարձնել առաջնորդի իդեալ, Գեւորգ Մարզպետունին է, որովհետեւ կարողացավ իրարից հեռացած մարդկանց դժգոհությունները մի կողմ թողնել եւ հակասող կողմերին միավորել, պատահական չէ, որ այդ կերպարի կերտողը շուշեցի Մուրացանն է: Գեւորգ Մարզպետունու կերպարի մեր ժամանակների օրինակ էր Մոնթե Մելքոնյանը, ում անձամբ ճանաչում էի, նրա համար հայրենասիրությունը քարոզչություն ու գովազդ չէր, նա իրական նվիրյալ էր:

-Մենք կարողացել ենք արդյո՞ք Արցախյան առաջին պատերազմից հետո մեր ազատամարտիկներին, նվիրյալներին դարձնել գրական հերոսներ: Գրականությունը կարողացել է արդյո՞ք ընդօրինակման արժանի կերպարներ ստեղծել մեր նվիրյալների օրինակով, որպեսզի նոր եւ հաջորդ սերունդները ոգեշնչվեն:

-Արցախյան առաջին պատերազմ մեկնող տղաները դաստիարակվել էին հենց հայրենասիրական ոգով, նրանք աչքի առաջ մեր նվիրյալների կերպարներն ունեին, իսկ այժմ նյութն իշխում է մարդու վրա: Գրականության մեջ ստեղծվել են կերպարներ, գրական ընթացքը շարունակվում է… Գրվել և գրվում է հերոսների մասին:

Ես հույս ունեմ, որ մեր ազգի մեջ եղած ոգեղեն ոսկին չի կորչի, չի կեղտոտվի, մենք կվերադառնանք մեր արժեքներին, քանզի մեծագույն աղետ է ազգային արժեքներից հեռանալը:

-Եթե նորագույն ժամանակների գրական ընտրանի լույս տեսներ, Ձեր ստեղծագործություններից ո՞րը կցանկանայիք ընդգրկել նրանում:

- Ես Չարենցի ու Տերյանի գործերը կդնեի, նրանց ու միայն նրանց: Իսկ իմ գործերից ես միշտ մի բանաստեղծություն եմ առանձնացրել՝ «Խոստովանություն» վերնագրով, խոհափիլիսոփայական, սիրային բանաստեղծություն է: Բայց ինձ համար գրականությունը Տերյանն ու Չարենցն են, որովհետեւ, երբ ինձ շատ վատ եմ զգում, Տերյան ու Չարենց եմ կարդում, երբ շատ լավ եմ զգում, Տերյան ու Չարենց եմ կարդում:

Մենք շատ հարուստ գրականություն ունենք, բայց շատ քչերն են հասել բառի նախնական ազնվությանը, ինչպես Հրանտ Մաթեւոսյանը: Պոպուլիզմը մտել է նաեւ գրականություն, բառեր են ասում, որ ծափահարեն, որ լավ հնչի ականջի համար: Մաթեւոսյանից հետո Վանո Սիրադեղյանին կառանձնացնեմ, նրա վերջին տարիների գործերն անպայման պիտի լույս տեսնեն: Մաթեւոսյանը մի հեղինակի մասին ասել էր՝ «դու բառին քծնում ես»: Բառին քծնել չի կարելի, բառը պիտի զոհաբերի հեղինակին, հակառակ պարագայում ստեղծվածը գրականություն չէ, հեղինակն էլ՝ գրող չէ: Բառը գնահատել է պետք, ու բառը պիտի բնական ծնունդով ծնվի:

Հարցազրույցը՝  Տիգրանուհի Բադալյանի