Վահրամ Օրբելյանի հարցազրույցը Հայաստանի Հանրապետության առաջին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանի հետ

- 25 տարվա անկախության մեր երթի ճամփաբաժնում ենք: Դեռեւս ամեն ինչ հստակ չէ: Մեզ հուզում է հայ պետականության վաղվա օրը. ո՞ւր ենք գնում, ի՞նչ ենք ուզում:

- Եթե հարցին լուրջ պատասխանենք, ապա մարդկությունը հազարավոր տարիներ գնում է առաջ, բայց որոշվա՞ծ է, թե մարդկությունն ուր է գնում: Ինչպես երեւում է, մարդկությունն էլ չգիտի՝ ուր է գնում: Իսկ ինչ վերաբերում է անկախությանը, մինչեւ անկախություն ստանալը որոշակիորեն երեւում էր, թե մենք ինչ ենք ուզում: Մենք ասելով նկատի ունեմ ոչ միայն շարժման առաջնորդներին, այլեւ ողջ ժողովրդին: Մենք ուզում էինք անկախ պետություն ունենալ, ունեցանք, ուզում էինք, որ պետության ներսում մարդիկ ապրեին արժանավայել կյանքով, ազատ, օրենքներով պաշտպանված, հնարավորություն ունենային մասնավոր սեփականությամբ իրենց վաստակն ապահովել, բայց նաեւ իր նկատմամբ պետության հոգածությունը լիներ: Դրանք կատարվեցի՞ն, թե՞ ոչ: Մասամբ: Անկախ պետությունն ունենք, համեմատած Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանի հետ՝ որոշակի ազատություններ ունենք, մասնավոր սեփականության ինստիտուտը գործում է, մարդը հնարավորություն ունի աշխատելու, ցավոք սրտի, այդ ոլորտում շեղում կա. ոմանց համար դա հեշտ է լինում, ոմանց համար արգելքներ են լինում, այսինքն՝ բավականին խոչընդոտներ կան: Այն երազանքներին, որոնք սկզբից ունեինք, հասել ենք. արժանավայել կյանքով ապրել, ունենալ աշխատանք, հոգատարությունը պետության կողմից լինի, մյուս կողմից՝ մասնավոր ձեւով իմ կյանքն ապահովել: Երրորդ խնդիրն այն էր, որ ուզում էինք Ղարաբաղը վերամիավորվի Հայաստանին: Դա ոչ միայն մեր, այլեւ Ղարաբաղի ժողովրդի ցանկությունն էր: Ի վերջո, պատմական Հայաստանից՝ կոտորելով, բռնազավթելով մնացել էր այս մի փոքր մասը՝ փոքր Հայաստանը եւ մի փոքր հատված, որ մնացել էր հայերով բնակեցված, որ ուզում էր միանալ Հայաստանին: Քաղաքական տեսակետից, միջազգային իրավունքի տեսակետից խնդիրը վերջնական լուծված չէ, բայց ռազմական, հոգեբանական, ներքին քաղաքականության տեսակետից այդ հարցը լուծված է:

Մենք կուզենայինք, համենայն դեպս, ես շատ էի երազում, որ մեր ժողովրդի ունակությունը հաշվի առնելով ՝ տարածաշրջանում շատ վճռական, որոշիչ դերակատարություն ունենայինք: Մենք պիտի կարողանանք համագործակցել եւ օգնել նաեւ տարածաշրջանի մյուս պետություններին եւ աշխարհով մեկ սփռված, որպես համաշխարհային ազգ, պետք է կարողանանք ազդել համաշխարհային քաղաքականության վրա: Ցավոք սրտի, այդ գործում մենք բավականին հեռու ենք այն նպատակներից, որոնք այն ժամանակ դրված էին:

Բայց չի կարելի ասել, թե չգիտեինք՝ ուր ենք գնում: Ըստ իս, բոլոր հայերի գիտակցության մեջ նշածս ճանապարհը բավականին հստակ երեւում է, մի բան է փոխվել՝ մարդկանց վստահությունը, որ կարելի՞ է դրան հասնել, թե՞ ոչ, կլինի՞ արդար մեր պետությունը, թե՞ ոչ: Մի բան է կատարվել. խաթարվել է վստահությունը երկրի ապագայի հանդեպ: Դա էլ հիմնականում եղավ երկու պատճառով. նախ՝ ընտրությունների անընդհատ անվստահելի արդյունքներից եւ մյուսը՝ մամուլում անընդհատ հանդիպող այն երեւույթներից, որ իշխանությանը մոտ կանգնած մարդիկ կարողանում են մեծ գումարներ աշխատել, իսկ տեր չունեցողները չեն կարողանում փող աշխատել: Այդ տեղեկությունների մի մասն անհիմն է. մի մասը համընկնում է ճշմարտությանը: Եվ քանի որ թացն ու չորը խառնվել են իրար, մարդկանց մեջ անվստահություն է առաջանում:

- Ասվածից ածանցյալ մի հարց. այսօր ի՞նչ մարտահրավերներ են ծառացել մեր առջեւ:

- Մարտահրավերները շատ լուրջ եւ մեծ են: Նախ՝ պիտի խոսել արտաքին մարտահրավերների մասին: Մենք ապրում ենք մի տարածաշրջանում, նայեք, ինչ երկրներով ենք շրջապատված եւ ուղղակի, եւ անուղղակի, հյուսիսից Ռուսաստանը, որն առճակատման մեջ է Արեւմուտքի հետ, կովկասյան գոտի՝ Վրաստան, որն ի հեճուկս Ռուսաստանի, հարում է Արեւմուտքին, Ադրբեջան, որի հետ ունենք բազմաթիվ խնդիրներ, Թուրքիան, որ նորից դարձել է անկախագուշակելի եւ վտանգավոր մի պետություն՝ ի տարբերություն 1960-80-ական թվականների. նոր մի իրավիճակ է ստեղծվել այդտեղ: Աֆղանստան, Իրաք, - ամբողջն այդ տարածաշրջանի մեջ է մտնում: Այդ տեսակետից ապահովել մեզ մոտ խաղաղություն, այս առճակատումների մեջ պահպանել Ղարաբաղի հարցը թեկուզ եւ այս վիճակում եւ կարողանալ գոյատեւել, ինքնին մեծ մարտահրավեր է: Բացի այդ մեծ ճաքեր են անցնում աշխարհով, իսկ մեր ժողովրդի պատմությունից գիտենք, որ ճաքերը միշտ անցնում են Հայաստանով, մի ճաքը գնում է մահմեդական-քրիստոնյա ուղղությամբ, որի պատճառով մենք միշտ տուժել ենք. այժմ նորից բավականին սրվում է, ինչը շատ վտանգավոր է մեզ համար: Չնայած պետք է ասեմ, որ կա դրական օրինակ՝ Իրանը, որ ֆունդամենտալիստական մահմեդական երկիր է, բայց հայկական գաղութն այնտեղ ապրում է՝ օգտվելով բոլոր այն իրավունքներից, ինչ իրավունքներից օգտվում է Իրանի ժողովուրդը:

Շատ լավ մոդել է, թե ինչպես կարելի է քրիստոնյան եւ մահմեդականը միասին ապրել, բայց միեւնույն է. մի օրինակով հարցը չի լուծվում. ճաքն առկա է, եւ դա մենք զգացինք Սիրիայում, թե ինչ կոտորած եղավ մեր ժողովրդի հանդեպ:

Երկրորդ մեծ ճաքը, որ գոյություն ունի, Ռուսաստան-Արեւմուտք հակամարտությունն է: Մենք բազմաթիվ թելերով կապված ենք ե՛ւ Ռուսաստանի, ե՛ւ Արեւմուտքի հետ՝ ե՛ւ մշակույթով, պատմական հիշողություններով, նաեւ մեր շահերով: Մեզ համար շատ դժվար է, երբ ճաքի կամ այս կողմում, կամ այն կողմում ես: Շատ վտանգավոր մի իրավիճակ է: Հիմնական մարտահրավերները դրսից դրանք են:

Ներքին մարտահրավերների մասին: Այս պայմաններում, երբ դու նման հարեւաններով շրջապատված ես, իշխանությունները շատ պրոֆեսիոնալ քայլեր պիտի անեն: Եվ շատ մարդիկ պիտի վստահ լինեն, որ երկրի ներսում արդարություն կա, որ օրենքները գործում են, բոլորը հավասար ենք օրենքի առջեւ, առանց դրա պետությունը զարգանալ չի կարող: Իսկ եթե պետության եւ տնտեսության զարգացում չկա, դու ինչքան էլ խելամիտ արտաքին քաղաքականություն վարես, ոչ մի արդյունքի չես հասնի, քանզի հետեւիդ կանգնած չի լինի ուժ: Իսկ ուժը միայն բանակը չէ: Բանակի հետեւին էլ կանգնած են հասարակությունը, ժողովուրդը: Շատ կարեւոր է, թե նա որքանով է վստահ ապագայի նկատմամբ եւ որքան է բավարարաված նյութական ու բարոյական տեսակետից:

- Ո՞րն է մեր 25-ամյա ընթացքի ամենամեծ վրիպումը:

- Վրիպումներ շատ են եղել, բայց հանցագործություն է եղել 1995-96 թվականների ընտրությունները՝ ե՛ւ Ազգային ժողովի, ե՛ւ նախագահական, ինչպես նաեւ սահմանադրական հանրաքվեն: Մենք կառուցեցինք մի պետություն, որի զարգացման եւ առաջընթացի գլխավոր մեխանիզմը պիտի լիներ ազատ, արդար ընտրությունները: Այդ մեխանիզմը եթե քանդվում է, քանդվում է մնացած ամեն ինչը: Այդ մեխանիզմը1995-1996 թվականներին քանդվեց: Սա արդեն վրիպում չէր: Դա համարում եմ հանցագործություն մեր ժողովրդի հանդեպ: Այդ հանցագործությունը կատարվեց: Իսկ վրիպումներ եւ սխալներ բազմաթիվ են եղել:

- Կխնդրեինք դրանցից մի քանիսն առանձնացնել:

- Առանձնացնեմ: Հողի սեփականաշնորհումը, օրինակ, որ կատարվել է իմ վարչապետության օրոք, ես էլ եղել եմ հողի սեփականաշնորհման հանձնաժողովի նախագահը: 100 տոկոսով համոզված եմ, որ ուրիշ ելք չունեինք, ամենաճիշտ ելքը հողի սեփականաշնորհումն էր: Բայց մենք ծրագիր ունեինք հողի սեփականաշնորհումից հետո անցնել հողերի խոշորացմանը, բայց կամավոր սկզբունքով: Ի՞նչն է բանը: Փոքր հողակտորների մշակումն արդյունավետ չէ: Ողջ աշխարհում փոքր հողակտորների խոշորացման գործընթաց է տեղի ունենում: Երկու ճանապարհ. կամ մեկը հարստանում է, մյուսի հողակտորը գնում, դառնում է խոշոր ֆերմեր, կամ մարդիկ միավորվում են, կոոպերացիա ստեղծում, կոոպերատիվ շարժում է ծավալվում: Եթե մենք ուզում էինք գյուղը պահպանել, պիտի գնայինք հողերի խոշորացման ճանապարհով: Մենք դրա փայլուն օրինակն ունենք, օրինակ, Էռնեկյանի կողմից մոտ երկու հազար հա հողակտորի ձեռքբերումը Բաղրամյանի շրջանում, որտեղ կարողացել է խաղողի շատ լավ այգիներ հիմնել, «Կարաս» գինի է արտադրում: Դա մի ճանապարհն է: Մյուս ճանապարհը կոոպերացիայի միջոցով է, ինչպես արդեն նշեցի, ինչը հնարավորություն է տալիս գյուղը պահպանել: Գերմանիայում, Իտալիայում, Ֆրանսիայում գնացել են կոոպերացիայի ճանապարհով: Գյուղացիները միավորվել են, ստեղծել են կոլեկտիվ տնտեսություններ, արտադրություններ հիմնել, շուկայական հարաբերություններ է գործում եւ այլն: Հողի սեփականաշնորհումից հետո պետք է արագ անցնեինք այդ ճանապարհով: Բայց մինչեւ հիմա նույն վիճակն է, ինչ եղել է հողի սեփականաշնորհումից հետո:

Երկրորդ նկատառումը, որ ուզում եմ հայտնել, արդյունաբերության ձեռնարկությունների սեփականաշնորհումն է, որը կատարվեց իմ վարչապետությունից հետո: Դեմ եմ եղել, որ վաուչերներով լինի սեփականաշնորհումը: Դա շատ կոպիտ սխալ էր: Չէր կարելի սեփականաշնորհել գործարանը՝ առանց նոր սեփականատերերից պահանջելու, թե ձեռնարկությունը վերագործարկելու ինչ ծրագրեր են առաջարկում: Ի՞նչ ստացվեց իրականում. ցածր գնով գործարանը գնում էին, հաստոցները վաճառում, եկամուտ ստանում, բայց գործարանը ոչնչանում էր, փոշիանում: Գուցե այդ ամենը դիտավորյալ չի արվել: Բայց դրանք սխալներ էին, որոնք վնասել են մեր պետության զարգացմանը:

- Դուք մեր պետականության ակունքներում կանգնած անձնավորություն եք, եղել եք «Ղարաբաղ» կոմիտեի նախագահ, հայոց համազգային շարժման ղեկավար, հանրապետության վարչապետ, պաշտպանության նախարար: Եթե անցնեիք նույն ճանապարհը, խոսքը վերջին 25 տարվա մասին է, ի՞նչ սխալ կուղղեիք, ի՞նչ բացթողում կշտկեիք, ինչի՞ համար եք ափսոսում:

- Գիտե՞ք ինչ, եթե հետ նայես, բազմաթիվ սխալներ կգտնես, բայց որ նստես ու մղկտաս ու ասես, էս ինչ բանը որ չանեի, հիմա լրիվ ուրիշ կերպ կլիներ, այս պահին, համենայն դեպս, այդպիսի զգացողություն չունեմ: Չնայած շատ բաներ կային, որ կարելի էր այլ ձեւով անել, ամենակարեւորը՝ իշխանությունը չարժեր հեշտությամբ տալ այն մարդկանց, որոնց մասին նախապես գիտեիր, որ ինչ-որ մի բան ճիշտ չեն անելու: Բայց դա էլ շատ սուբյեկտիվ կարծիք է, այնպես որ չխորանանք այս հարցադրման մեջ:

- Ձեր ելույթների եւ հոդվածների ժողովածուն (Երեւան, 2002) «Հայկական երազանքը գոյատեւման փակուղում» վերնագիրն է կրում: Ո՞րն էր հայկական երազանքը եւ ինչպե՞ս հայտնվեց փակուղում:

- Հայկական երազանքը մեր զրույցի սկզբում փորձեցի մի քիչ ձեւակերպել: Հայերով միշտ երազել ենք ունենալ մեր սեփական պետությունը, արժանապատիվ կյանքով ապրել եւ միշտ համոզված ենք եղել, որ աշխարհին ասելիք ունենք: Ընդ որում՝ այդ ասելիքը թրով եւ սրով չէ: Մենք մեզ պաշտպանում ենք թրով ու սրով, բայց աշխարհին շատ բան ենք տվել եւ շատ բան կարող ենք տալ, եւ 20-րդ դարի վերջում ստեղծված իրավիճակը, ոնց որ գտնված լիներ մեզ համար, մենք շատ խելամիտ պիտի գործեինք մեր երազանքը իրականացնելու համար: Ես չեմ կարող ասել, որ հնարավորությունը չօգտագործեցինք: Բայց ինձ թվում է, որ շատ ավելիին պիտի հասած լինեինք: Ցավոք, մենք բոլորս՝ առանձին-առանձին վերցված, այդքան լավ քաջատեղյակ չենք հայ ժողովրդի պատմությանը, ոչ թե այն իմաստով, թե որ թագավորը որ թագավորից հետո է եղել կամ ով ինչ ճակատամարտում հաղթեց կամ պարտվեց, այլ այն, թե հայ ժողովրդի աշխարհով մեկ սփռվածության միջոցով ինչ ենք տվել մարդկությանը, աշխարհաքաղաքական որ պրոցեսներին ենք մասնակցել: Երբ որ ծանոթանում ես այլ երկրների պատմությանը եւ տեսնում հայերի դերակատարությունն այդտեղ, նոր ես սկսում ավելի հիանալ սեփական ժողովրդով, որովհետեւ պատմական իրադարձություններ այս տարածքի վրա ավելի քիչ են տեղի ունեցել, քան այն պատմական իրադարձություններն են ամբողջ աշխարհի, որոնց մասնակից են եղել հայերը: Չեմ ուզում կենտրոնանալ դրա վրա, բայց շումերներից, աքքադներից սկսած մինչեւ հիմա ամեն ինչին մասնակից ենք եղել, եւ կարծում եմ՝ անկախությունը պետք է մեզ տար հնարավորություն, նորից դառնալ մասնակից: Ըստ իս՝ ժամանակավորապես կանգնած ենք տեղում, ուժ ենք կուտակում, ամեն ինչ դեռ առջեւում է:

- Շատ են խոսում, տարբեր ամբիոններից, հեռուստատեսությամբ, մամուլով, որ մեր բանակն ամենամարտունակն է, համաձա՞յն եք ձեւակերպմանը, ի դեպ, ձեր հեղինակած հոդվածներից մեկը՝ կրում է այսպիսի վերնագիր՝ «Հզոր բանակ ունենանք միայն պետական ընդհանուր կառույցի բարեփոխմամբ»: Հիմա էլ ե՞ք այդ կարծիքին, եւ ընդհանրապես մեր ընթացքի այս փուլում ի՞նչն է պակասում մեր բանակին (հարցազրույցը կայացել է մարտի 10-ին, խմբ.):

- Նախեւառաջ, եթե նկատի ունենանք մեր հարեւաններին, Ադրբեջանին մենք հաղթել ենք, բնական է՝ մեր բանակն ավելի մարտունակ է եղել այդ պահին: Վրաստանը կորցրեց տարածքներ՝ վատ բանակ ունենալու եւ սխալ կառավարելու հետեւանքով: Այդ տեսակետից մենք, իհարկե, իրենցից մարտունակ ենք: Այլ է բանը Թուրքիայի եւ Իրանի դեպքում: Նրանք խոշոր պետություններ են, շատ մեծ ռեսուրսներով օժտված. ուստի համեմատություն անելը բավականին դժվար է: Մի անգամ ասել եմ, նորից կրկնեմ, բանակի մարտունակությունը երկու փակագծի արտադրյալ է. մի փակագծում նշվում է, թե դու ինչքան համախառն ներքին արդյունք ունես, ինչքան փող ես ծախսում պաշտպանության վրա, քանի տանկ ու ինքնաթիռ ունես, ինչ զենքեր ունես, որքան է բնակչությունը, քանիսն են ծառայում բանակում, այսինքն՝ թվային արժեքներ են: Մյուս փակագծում գրված է՝ ինչքանով է ժողովուրդը վստահում իր ապագային, որքանով է պատրաստ պաշտպանել այն արժեքները, որոնց համար պատերազմ է մղվում, ինչքանով է արդար կառուցված պետությունը, ինչքանով է ներքեւը ենթարկվում վերեւներին: Այդ արտադրյալով Արցախյան պատերազմում մենք շատ ուժեղ դուրս եկանք: Հիմա այդ փակագծերն անընդհատ փոխվում են: Կողքի երկրները զենք են գնում, մենք էլ ենք ձեռք բերում, ներքին իրավիճակն է փոխվում: Բայց ինչքանով փոխվի Հայաստանի ներքին իրավիճակը՝ սոցիալական անարդարության մասին խոսեն եւ այլն, շփվելով մարդկանց հետ, տեսնում եմ, որ ազգային հարցում անսասան են. եթե ազգային հարցի շուրջ պատերազմ լինի, բավականին միասնական են լինելու: Բավարար լինելու տեսակետից պետության ինչ լինելն ազդում է եւ առաջին փակագծի վրա (ինչ տնտեսության ունես, ինչքան հնարավորություն ունես զենք գնելու), ազդում է նաեւ երկրորդ փակագծի վրա (թե երկրի քաղաքացին ինչքանով է վստահում իր պետությանը, իր երկրի ապագային): Մենք մարտունակ ենք, իսկապես բավականին ուժեղ ենք, բայց մեր ձեռքում է ե՛ւ թուլանալը, ե՛ւ ուժեղանալը:

- Ձեզ՝ փորձառու քաղաքական գործչիդ հնարավոր չէ այս հարցը չուղղել, ո՞րն է Ղարաբաղի թնջուկի լուծումը, ո՞րն է ստեղծված փակուղուց դուրս գալու ելքը:

- Այժմ բանակցություններ են ընթանում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ ԵԱՀԿ առաքելության շրջանակում: Ողջունում եմ այդ բանակցությունները: Քանզի քանի դեռ դիվանագետները բանակցում են, ապա կողմերը չեն պատերազմում: Երբ բանակցությունները դադարեն, կարող է վերսկսի պատերազմը: Եթե բուն նյութին անդրադառնանք, կասեմ, որ Ղարաբաղի հարցը երեք բաղադրիչ ունի, երկուսը՝ հեշտ լուծելի, մեկը՝ անհնարին: Դժվարին լուծելին այն է, թե Ղարաբաղն ում է պատկանում. ինքն Ադրբեջանից դուրս առանձին, ինքնուրույն պետությո՞ւն է, թե՞ ոչ:

Ադրբեջանը ոչ մի դեպքում չի ընդունում, որ Ղարաբաղն իրենը չէ: Ինչ պետություններ էլ փաստաթուղթ ստորագրեն, Ղարաբաղը նորից չի մտնելու Ադրբեջանի կազմի մեջ: Համաշխարհային պատմության մեջ դրա նախադեպը չկա, երբ մեկը տասնյակ տարիների անկախություն ունենա, հետո ուրիշները ստորագրեն թղթի տակ, ինքը կորցնի անկախությունը: Այսինքն՝ Ղարաբաղն անկախությունը կարող է կորցնել միայն պատերազմի ճանապարհով, դրա համար Ադրբեջանն անընդհատ փորձում է պատերազմել: Մինչեւ Ադրբեջանը չհամակերպվի այն մտքի հետ, որ Ղարաբաղն արդեն իրենը չէ, հարցը լուծում չունի: Բայց հենց հարցը լուծվեց, մյուս երկու՝ տարածքների եւ փախստականների վերադարձի հարցերն ինքնաբերաբար կլուծվեն: Տարածքների առումով բոլոր պետություններն էլ նստում են բանակցությունների սեղանի շուրջ եւ որոշում, թե պետական սահմանները որտեղով անցնեն, միշտ էլ կարելի է հարցը փոխզիջումներով լուծել: Հենց պատերազմը վերջացավ, պայմանագիր կնքվեց խաղաղության մասին, փախստականների հարցը կարելի է լուծել, որ մարդիկ վերադառնան այն տները, որտեղ ապրել են:

Բայց Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը բանակցությունների միջոցով լուծում չունի. Ղարաբաղը ոչ մի դեպքում չի ընդունում, որ Ադրբեջանի կազմի մեջ է, չի էլ երեւում, որ Ադրբեջանն ընդունի, որ Ղարաբաղն իր կազմի մեջ չէ: Այս ամենից ելնելով՝ առայժմ հարցի լուծում չեմ տեսնում եւ ողջունում եմ բանակցային գործընթացը: Բանակցություններն ինչքան երկար շարունակվեն, այնքան լավ, որովհետեւ հարցը մաշվում է: Երբ նույն վիճակը երկար է մնում, տասնյակ տարիներ մարդիկ համակերպվում են այդ մտքի հետ:

- Անցնենք քաղաքամայր Երեւանին: Ունենք մի հանրապետություն, որ թող ներվի ասել՝ հայտնի ձուկն է հիշեցնում. գլուխն ավելի մեծ է, քան մարմինը: Գիտությունը, մշակույթը, քաղաքակրթությունը կենտրոնացված են մայրաքաղաքում, իսկ մարզերն աղքատ ազգականի կարգավիճակում են: Ստեղծվել է մի մտայնություն, ըստ որի հանրապետություն ասելով մայրաքաղաք Երեւանն են պատկերացնում: Չե՞ք կարծում, որ ծանրության կենտրոնը պետք է մայրաքաղաքից տեղափոխել մարզեր: Հնարավո՞ր չէ Երեւանը փոքր-ինչ «բեռնաթափել»:

- Այդպես է, բայց խոսքն ուրիշ բանի մասին է: Խնդիրն այն է, որ կարո՞ղ ենք միջոցներ ձեռնարկել, որ մարզերն էլ նույն ձեւով զարգանան: Կենտրոնական բանկը առաջարկում էին տեղափոխել Դիլիջան: Ասենք, ֆինանսների նախարարությունն էլ տեղափոխենք Կապան, դրանով ի՞նչ կփոխվի: Երբ հանրապետությունը տնտեսապես բարվոք վիճակում չէ, կարծում եմ, արհեստական քայլեր անելը վտանգավոր է, ժամանակը չէ: Այլ բան, որ կարելի է արտոնություններ տալ մարզերին, որ ինքնուրույն զարգանան, որ իրենց ներքին մարդկային ու նյութական ռեսուրսներով աճեն: Հիմա մասնավոր տնտեսություն է: Մասնավոր սեփականատիրոջը չես կարող ասել՝ գնա եւ Կապանում աշխատիր: Չի գնա: Բայց դու կարող ես Կապանում այնպիսի պայմաններ ստեղծել, որ նա գոնե գրասենյակը գրանցի Կապանում: Ոչ մեկը չի կարող մասնավորին կարգադրել:

- Մեր պետական խորհրդանիշների՝ օրհներգի եւ զինանշանի փոփոխման հարցերը եւս մշտապես քննարկման առարկա են: Դրա անհրաժեշտությունը կա՞, ի՞նչ եք կարծում: Ոմանք, օրինակ, առաջարկում են վերադառնալ հին օրհներգին՝ թողնելով խաչատրյանական մեղեդին, բայց փոխելով օրհներգի տեքստը: Առաջարկություններ կան նաեւ զինանշանի վերաբերյալ:

- Երբ նոր էինք եկել իշխանության, ստեղծվեց երկու հանձնաժողով, որոնց նախագահը ես էի որպես վարչապետ, մեկը՝ անկախ Հայաստանի օրհներգի, մյուսը՝ զինանշանի: Բոլոր հայտնի կոմպոզիտորները եւ նկարիչները մասնակցություն ունեին հանձնաժողովին: Որպես զինանշան՝ առաջարկում էին առաջին հանրապետության զինանշանը՝ որոշակի փոփոխություններով կամ Խորհրդային Հայաստանի զինանշանը՝ իհարկե հանելով սոցիալիստական ատրիբուտիկան, բայց պահպանելով Արարատը: Անկեղծ ասած՝ ես կողմ էի այդ տարբերակին, որ Արարատը պահպանվեր զինանշանի վրա: Օրհներգի վերաբերյալ ասեմ, որ փորձում էին նոր բան գրել, այդպես էլ նոր բան չծնվեց, համենայն դեպս՝ հանձնաժողովին  ոչ մի բան չներկայացվեց: Իմ՝ վարչապետության պաշտոնը թողնելուց հետո խորհրդարանը մեծ արագությամբ ընդունեց երկուսն էլ: Այսինքն՝ այն ժամանակ ես կվիճեի, բայց երբ զինանշանն ու օրհներգն ընդունված են, կարծում եմ՝ արդեն չարժե նման խնդիր քննարկել: Օրինակ, շատ կուզեի, որ զինանշանի մեջ Արարատ լեռը լիներ: Բայց եթե արդեն ընդունել են զինանշանը, ինչո՞ւ պիտի փոխել: Չի կարելի անընդհատ ամեն ինչ փոխել: Երեւանի հին տները քանդում են, նոր տներ են կառուցում: Ուզում ենք ամեն ինչ նոր լինի, մի քանի հազար տարվա ազգ ենք, աշխատում ենք ոչ մի բան չպահպանել, այլ ջնջել, նորից սկսել: Հիմա ի՞նչ իմաստ ունի փոխելու մասին մտածել:

- Դուք հանրային խորհրդի նախագահն եք, դա եւս նոր կառույց է՝ մեր նոր ժամանակների, երկու խոսքով ներկայացրեք այն:

- Մոտ 70 երկրում կա հանրային խորհուրդ, որոնք որոշակի դերակատարություն նրա հասարակական-քաղաքական կյանքում ունեն: Հանրային խորհուրդների նախագահները նախկինում գործադիր իշխանությունում բարձր պաշտոն զբաղեցրած մարդիկ են՝ վարչապետ, նախարար եւ այլն: Հիմնականում ի՞նչ խնդիր են լուծում հանրային խորհուրդները: Մի խնդիրը քաղաքացիական հասարակության կառուցումն է: Ի՞նչ է նշանակում քաղաքացիական հասարակություն: Երբ քաղաքացիները միասին հավաքվում են, միավորվում են եւ իրենց ձայնը բարձրացնում, որ իրենց պահանջը, ասենք, Ազգային ժողովով անցնի: Քաղաքացին միայնակ չի հանդես գալիս, այլ խմբակային: Որքան պետությունը զարգացած է, նույնքան կայացած է քաղաքացիական հասարակությունը: Այնուհետեւ՝ անընդհատ պրոբլեմ է առաջանում իշխանության եւ ընդդիմության միջեւ, երբեմն ընդդիմությունն է ճիշտ լինում, երբեմն՝ իշխանությունը: Ընդդիմությունը կարող է առաջարկել մի նախագիծ, որ պետականության տեսակետից ճիշտ է: Բայց իշխանության համար դժվար է ընդդիմության նախագիծը վերցնել, որովհետեւ ընդդիմությունն իր դեմ պայքարում է իշխանության համար: Հանրային խորհուրդը, գտնվելով երկուսի արանքում, անընդհատ կապի մեջ լինելով իշխանության հետ, ասում է՝ այս առաջարկությունը ճիշտ է, եկեք սա՝ իրականացնենք: Այսինքն՝ միշտ անհրաժեշտություն կա մի մարմնի՝ բուֆերի, որ լինելով երկուսի արանքում, կարողանում է հակասությունները հարթել: Կարճ ասած՝ հանրային խորհուրդը երկխոսության հարթակ է, որտեղ կարող են լինել ե՛ւ իշխանավորները, ե՛ւ ընդդիմադիրները, տարբեր քաղաքական ու տնտեսական շահեր ունեցողները եւ այդ հարթակը օգտագործելով՝ գտնել փոխզիջումային լուծումներ:

- Անկախության 25-ամյակի առիթով ի՞նչ կփոխանցեիք մեր ժողովրդին:

- Նախեւառաջ կուզենայի, որ ժողովուրդն ավելի շատ սիրեր իր երկիրը, եթե ինքն ինչ-որ տեղ դեմ է իշխանություններին, դա չդառնա դեմ լինել հայրենիքին: Երբ տեսնում է, որ մի բան անարդար է, արդար ձեւերով պայքարեր դրա դեմ: Փորձեր կամաց-կամաց հարցերը լուծել: Միանգամից հարցերը չեն լուծվելու: Աշխարհում ոչ մի տեղ էլ չեն լուծվում: Նայեք, Ֆրանսիայի պես պետությունում ամեն տարի ֆերմերները ցույցեր են անում: Որովհետեւ անընդհատ պայքարելու տեղ կա: Չկա այնպիսի պետություն, որտեղ պայքար չլինի: Բնականն այն է, որ մարդիկ սովոր լինեն պայքարել եւ սիրեն իրենց երկիրը: Սիրելու առավել մեծ չափաբաժին անհրաժեշտ է իշխանություններին: Խոսքը երկիր սիրելու մասին է: Բայց ժողովուրդը կարողանում է ճնշում գործադրել, ընտրություններին մասնակցել եւ այլն: Դա էլ պետք է ուղեցույց լինի իշխանությունների համար: