Զանգեզուր. ստուգաբանություն Իլհամի և նրա եղբայրների համար

05.04.2022 11:15
4359

Զանգեզուր անվամբ, ինչպես հայտնի է, կոչվում է Հայաստանի այն բնաշխարհը, որը «իր մեջ ընդգրկում է ՀՍՍՀ Գորիսի, Ղափանի, Մեղրու եւ Սիսիանի վարչական շրջանները»։ Աշխարհագրական մեծ տարածքի վերաբերող այդ տեղանվան ծագումը ստույգ պարզ չէ, եւ նրա մասին նույնպես տարբեր կարծիքներ են հայտնվել։ «Զանգեզուր տեղանունն, - տեղեկացնում է Հայկական սովետական հանրագիտարանը, - ավանդաբար ստուգաբանել են՝ կապելով հայկական Ձագիկ նահապետի տիրույթ Ձագեձորի կամ Ձագկաձորի  («Ձագերի ձոր») անվան ձեւափոխումների կամ հինավուրց մի վանքի վիթխարի զանգի ուժեղ ձայնի ստեղծած տպավորության հետ։ Զանգեզուրը համարվել է նաեւ մ.թ.ա. VII դ. այստեղ ներխուժած սկյութացիների (սակերի) անվան փոփոխված ձեւ (սակ-ձագ-Ձագեձոր-Զանգեզուր)»:

Զանգեգուր տեղանվան, որ հանդիպում է մի շարք՝ Զանկեազօր, Զանկեազուր, Զանկէզուր, Զանկիզուր, Զէնգէզուր եւ այլն ձեւերով, ծագմանն անդրադարձել են որոշ հետազոտողներ ու բառարանագիրներ։

Զանգեզուր տեղանվան ծագման հարցով առաջինը զբաղվել է Ղեւոնդ Ալիշանը, իր «Սիսական» պատկառազդու աշխատության մեջ հայտնելով այն կարծիքը, որ Զանգեզուր տեղանունը այլ բան չէ, քան Սյունյաց Ձագ(իկ¤ նահապետի անվամբ կազմված Ձագաձոր || Ձագեձոր տեղանվան աղավաղված ձեւը, որը եւ առաջ է եկել ուշ ժամանակներում։ Այսպես՝ նա գրում է. «Զանկեազօր կամ Զանկիզուր աւան, յորոյ անուն գաւառս, յայտ առնէ զՁագեձորն հին…», եւ՝ «Երբ եւ յումէ կարգեցաւ սա ի գլխաւորս ի շէնս կողմանցս եւ էառ կոչումն Զանկեազօր, յաւուրս իշխանութեան Պարսից եւ Թաթարաց, ոչ ունիմ ասել»։

Ղ.Ալիշանի կարծիքը հավանական է համարել նախ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը։ Նշելով, որ «Զանգեզուր» անունն, ըստ Հայր Ալիշանի, ծագել է Ձագեձոր անվան աղավաղումից, իսկ սա՝ Ձագ նահապետի անունից», նա, սակայն, կարծում է, թե «Ձագեձոր խոսքն էլ հառաջացել է ոչ թե Ձագ նահապետի, այլ «ծակերի ձոր» անունից, որովհետեւ այժմս էլ, Գորիսից քիչ բարձր գտնվող ձորը, ուր եղել է ամենահին բնակությունը, կոչվում է «ծակերի ձոր», այդտեղ գտնվող բազմաթիվ «ծակեր»-արհեստական քարայրի պատճառով»։

Բառարանագիր Սուքիաս Էփրիկյանը, հիշատակելով այս կարծիքը, ավելի հիմնավոր է ճանաչում Ղ. Ալիշանի երկկողմանի մեկնությունը։

Այսպիսով՝ Զանգեզուր անվանումը բխեցվել է Ձագեձոր֊ից կամ ծակերի ձորից։ Զանգեզուր տեղանվան ծագումը այդպես է բացատրել նաեւ Ստ.Լիսիցյանը` գրելով. «Զանգեզուր անունը համեմատաբար նոր ծագում ունի։ Անշուշտ դա հայկական անվան ադրբեջանական ձեւն է, որի երկրորդ բաղադրիչ վանկը համապատասխանում է հայերենի ձոր բառին եւ կրկնվում է օրինակ Աստազուր` այժմ Վանիձոր, Այնազուր՝ այժմ Աղավնաձոր եւ այլ անունների մեջ»։

Եվ այնուհետեւ, չժխտելով ենթադրյալ Ծակեձոր ձեւից Զանգեզուր տեղանվան առաջացման հնարավորությունը` նա նախապատվությունը տալիս է Ձագեձոր-Զանգեզուր զուգադրությանը եւ գտնում, որ «ավելի գերադասելի կլինի Զանգեզուր անունը համարել Ձագեձոր անվան աղավաղված ձեւը»։

Այսպիսով` Ստ.Լիսիցյանը հակադրվում ու մերժում է նաեւ սակ (>ձագ-ձագեձոր)-ից Զանգեզուր անվան ծագած լինելու վարկածը, որ առաջադրել է Արարատ Ղարիբյանը։

Այսքանից երեւում է, որ Զանգեզուր տեղանունը տակավին լիարժեք ստուգաբանական մեկնություն չի ստացել եւ հիմնավորապես պարզ չէ, թե իրոք ինչի՞ց, ինչպե՞ս է առաջ եկել։ Եվ, այնուհանդերձ, չի կարելի եւ չնկատել, որ Ղ.Ալիշանը եւ ուրիշները գտել են ըստ էության Զանգեզուր տեղանվան առաջացման ճիշտ երակը, նրա նախավոր ձեւը համարելով Ձագեձոր || Ձագաձոր տեղանունը, որ այդպես է կոչվել իսկապես Սյունյաց Ձագ(իկ) նահապետի անունով։

Ինչպես պատմական փաստերն են ցույց տալիս, Ձագիկ նահապետի անունով ոչ միայն Հաբանդ գավառում առանձին գյուղ է եղել, որ 12 չափ տուրք է վճարել Տաթեւի վանքին, այլեւ Ձագեձոր || Ձագաձոր է կոչվել Սյունիքի մի հսկայական տարածքը։ Եվ դա այնքան ժամանակ, մինչեւ որ թուրքերի` Ձագեձոր ներխուժելու պատմական տխուր իրողությամբ պայմանավորված` այդ բուն հայերեն անվանումը նրանց լեզվի հնչյունական օրենքներին ենթարկվելով` այլափոխվել, դարձել է Զանգեզուր։

Այսպիսով՝ միանգամայն պարզ է, որ Զանգեզուր իրոք Ձագեձոր |¥Ձագաձոր-ի այլափոխված ձեւն է, որ առաջ է եկել նախ ձ հնչյունի, որից, ինչպես հայտնի է, զուրկ է թուրքերենը, զ֊ի փոխարկմամբ եւ ապա Ձագեձոր > Զագեզօր-ում գ ձայնեղից առաջ ն ձայնորդի հավելմամբ ու օ /<ո/>ու հնչյունական փոփոխությամբ։ Արդյունքը եղել է այն, որ ուշ ժամանակներում առաջ եկած այդ Զանգեզուր ձեւը չճանաչելու չափ հեռացել է իր բուն՝ Ձագեձոր || Ձագաձոր նախավոր ձեւից եւ հիմք դարձել ժողովրդական կեղծ ստուգաբանության համար, որ իբր Զանգեզուր տեղանունն իր ծագմամբ կապվում է զանգ (= զանգակ) բառի հետ եւ նշանակել է կա՛մ «Զանգը-զոռ», այսինքն` զանգը զորավոր է , կա՛մ «Զանգն է զուր»։

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ

Պատմաբանասիրական հանդես, 1988, N 4

ՌԴ-ն պատրաստ է նպաստել հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորմանը․ Սերգեյ Լավրով

29.03.2024 14:06

Եթե Տավուշի գյուղերի հանձնման պրոցեսը տեղի ունենա, այդտեղից կսկսվի պետականության վերջնական ավարտը. Սուրեն Պետրոսյան

29.03.2024 12:29

Պուտինը զարմացել է, որ Փաշինյանը Պրահայում Արցախն Ադրբեջանի մաս է ճանաչել. Լավրով

29.03.2024 11:07

Սուրեն Պապիկյանը հետևել է «Բաղրամյան» զորավարժարանում անցկացված զորախաղերին

29.03.2024 11:02

Հայաստանում Վլադիմիր Սոլովյովի հեղինակային հաղորդումների հեռարձակումն արգելափակվել է

29.03.2024 11:01

Հանրակրթության նոր չափորոշիչի ներդրմանը զուգահեռ դասարաններում կկրճատվի աշակերտների թիվը. Անդրեասյան

28.03.2024 21:52

ԱԺ պատգամավոր Դավիթ Դանիելյանի այցը Ույծ և Լոր գյուղեր

28.03.2024 21:08

Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերություններում ստեղծված իրավիճակը լավատեսություն չի ներշնչում․ Լավրով

28.03.2024 19:50

Բաքուն ռազմական է հռչակում Ստեփանակերտի մարզամշակութային համալիրը

28.03.2024 15:50

Մեր հայրենակից, արձակագիր Համլետ Մարտիրոսյանը դարձավ 70 տարեկան

28.03.2024 15:33

2024 թվականին խմելու ջրի սակագինը սպառողների համար չի թանկանա

28.03.2024 14:28

Կառավարությունն ապրիլի ընթացքում կներկայացնի ԼՂ-ից բռնի տեղահանվածների համար բնակարանային ապահովման ծրագիրը

28.03.2024 12:12