Սամվել Կոսյան - Ձեր դետեկտիվ եռագրության երրորդ հատորը վերնագրել եք՝ «Վերջինը»: Վերնագիրը կարծես գաղտնաբառ է, որով փորձում եք հուշել, որ այլևս չեք անդրադառնալու դետեկտիվի ժանրին: Այդպե՞ս է արդյոք:

Ներսես Խառատյան – Շտապեմ ասել, որ նման բան մտքովս անգամ չի անցել. հայկական արձակում դետեկտիվի բացը, կարելի է ասել, խիստ նկատելի է, ուստի՝ հարկ է այն լրացնել: Ասեմ նաև, որ դետեկտիվի ժանրին համեմատաբար ուշ անցա: Ծառայության բերումով ինձ վիճակվել է բազում մարդկային ճակատագրերի առնչվել, ինչը հարուստ նյութ էր դետեկտիվ ժանրի համար, սակայն այդ ամենը թղթին չէի հանձնում, հավանաբար այն պատճառով, որ դա իմ կյանքն էր, ես այն ապրում էի: Միայն տարիներ հետո պիտի կարողանայի այդ ամենը հեռացնելով ինձանից դասակարգել, ճշտել երևույթի սահմաններն ու ապրածս ասելիքի վերածելու իրական հնարավորությունները: Մի այլ առիթով հայտնել էի, որ «Վերջինը»  դետեկտիվ ժանրի գործերիս շարքից՝ բարձրարժեք նկարների ու հին սրբապատկերների հափշտակության վերաբերյալ եռագրության վերջին գործն է: Նախորդ երկու վեպերը՝ «Ով սպանեց Էլենին» և «Պատասխան տալու ժամանակը» համապատասխանաբար լույս են տեսել 2016 և 2020 թվականներին: Ամբողջական պատմությունն ամփոփող մտահղացումը ոչ թե եռհատորյակ է, այլ իրար հետ կապակցված առանձին – առանձին ավարտուն գործերի ամբողջություն, կարճ՝ մեկը մյուսի օրգանական շարունակությունն է: Գիրքը վերնագրվել է «Վերջինը» ոչ այն պատճառով, որ դրանով ավարտվում է պատմությունը, այլ, որ գործով հայտնաբերվում է հանցագործության կատարման մեջ մեղադրվող վերջին մասնակիցը: Հինգ դետեկտիվ գրքերի հեղինակ եմ, ընկերներս՝ գրականության մարդիկ, կատակով ասում են, որ կարծես այդ լուծը կրելու պատասխանատվությունը ստանձնած լինեմ, սակայն ես դա միանգամայն լուրջ եմ ընդունում, ու առաջիկա ծրագրերս նորից կապված են լինելու հենց դետեկտիվի հետ: Հարկ է նշել, որ դետեկտիվը հոգեվերլուծական հիանալի դաշտ է, մարդկային հարաբերությունների, արդարության ու ճշմարտության աղճատման բազում ու բազմատեսակ  պատճառների վերլուծության անփոխարինելի  հնարավորություն: Նոր, ծավալուն գիրք եմ պատրաստում, որը հուսով եմ մինչև տարվա վերջ լույս կտեսնի: Այս գրքի սյուժեն բոլորովին այլ է, սակայն դրվագներ կան, որոնք առնչվում են «Պատասխան տալու ժամանակը» գրքի հետ: Չէի ցանկանա չակերտները բացել, որպեսզի ընթերցողի մոտ գրքի նկատմամբ  հետաքրքրությունը չկորցնեմ:

 Ս. Կ. – Ձեր ստեղծագործությունների «կարմիր թելը» հիմնականում անցյալի գեղարվեստական վերարտադրումներ են: Իսկապե՞ս մտածում եք, որ անցյալով կարելի է ներկան բացահայտել:

Ն. Խ. – Կեցություն առանց հիշողությա՞ն. անցյալը  հիշողություն է, հիշողությունը՝ փորձ: Բարձրագույն իմաստնությունը գալիս է այն ժամանակ, երբ  սկսում ես հասկանալ, որ կյանքում հնարավոր է ամեն ինչ: Մարդը դատապարտված է շարունակ անհայտի ու անսպասելիի ծուղակում լինել: Այն ժամանակ ես ճանաչում ինքդ քեզ, երբ հանդիպում ես անսպասելիին՝ չնախատեսվածին, երբ մարդ կարող է գնալ ամենաանսպասելի քայլերի՝ ինչն էլ իր հերթին հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով: Երևույթները՝ թե՛ բնության մեջ ու թե՛ մարդկային կյանքում, կրկնվելու սովորություն ունեն: Դաս առնելով անցյալից՝ դիմակայում ենք ապագա անսպասելիին…  Անցյալի գեղարվեստական վերարտադրումներն իմ արձակում հենց այդ նպատակն են հետապնդում: Իմ գործը հիշյալ ծուղակից ելքի փնտրտուքն է… Մեր մեջ շարունակ հորձանք է տալիս անցյալը, մեր շուրջը ծավալվում է ապագան... Թերևս մենք անպաշտպան ենք անցյալի մեր ազնիվ կարոտների մեջ, սակայն ըստ իս, սխալ են նրանք, ովքեր հորդորում են հանդիսավոր մահախոսական կարդալ անցյալին…, այն մե՜ծ էր, հաճախ շա՜տ սիրելի: Անցյալն ու ապագան մեկը մյուսի հետ խիստ կապակցված են.  ինչքան էլ փորձենք դա չտեսնել, կամ անտեսել: Վերջին հաշվով, ամեն ներկա պոտենցիալ անցյալ է:

Ս.Կ. -  Գիրք և համացանց … փոխլրացու՞մ, թե՞ մրցակցություն…

 Ն. Խ. – Լավագույնը արվեստում  ու գրականության մեջ ստեղծվել են մոմի լույսի տակ, սակայն ժամանակները փոխվել են…, համացանցն ամենուր է, ու դրանից չես խուսափի: Ընդհանրապես հակադրություններն հակադիր չեն իրար, հակառակը՝ լրացնում են միմյանց… Գիրք ու համացանց՝ առայժմ ավելի շուտ փոխլրացում, սակայն մրցակցության ծիլերն արդեն իսկ կան… Այսպիսի միտք կա՝ «Եթե չենք կարողանում աքաղաղին լռեցնել և թասը մինչև վերջ դատարկել, հակառակ ամեն ինչի, ուրեմն ճշմարտությունը դրա մեջ է»: Շատ վատ է, որ այսօր մատաղ սերունդը կպած է համակարգչին, մենք փողոցից տուն չէինք գալիս, սպորտ, խաղեր, չարություն… գի՜րք… ու առողջ էինք: Նորագույնը դարաշրջանի հիվանդությունն է՝ տենդագին, տվայտող. կյանքը կարծես փորձում է խուսանավել ոգուց… Չէի ասի, թե  ուր որ է ոգու սով կլինի, բայց… կարծես դրան ենք գնում ու այն ամենևին էլ յոթ սարից այնկողմ չէ: Ես, որպես հին սերնդի ներկայացուցիչ, գրքի կողմնակիցն եմ, այն կարծես թե ավելի լավ է նստում մարդուս մեջ, կամ միգուցե դրան եմ սովոր, ա՞յդ պատճառով: Ամեն դեպքում առաջընթացի դեմն առնելը նախ անիմաստ է, հետո էլ անհնար, սակայն հարկ է ինչ - որ տեղ չափի մեջ լինել: Ինձ, օրինակ, կոնկրետ համացանց – համակարգիչի գոյությունը շատ է օգնում աշխատանքում: Ստեղծվելիք ապագա գիրքը ինքս եմ միանգամից հավաքում համակարգչում, այդպես են աշխատում խմբագիրն ու սրբագրիչը: Երբ հիշում եմ անցյալում սարեր դառնող ձեռագրե՜րը… Այնուհանդերձ, գրքի էներգետիկան ուրիշ է, և գիտությունն ինչքան էլ զարգանա, երբեք չի կարողանալու մտերմության այն ջերմությունն ապահովել, որն առաջանում է գիրքն ընթերցելիս:

Ս. Կ. - Ըստ Ձեզ, մեր մշակույթը առաջնորդվում է որոշակի չափորոշիչներո՞վ, թե՞ իշխողը ինքնահոսի տրամաբանությունն է:

Ն. Խ. – Հեմինգուեյն  ասում էր. « Սկզբից հարկավոր է ուսումնասիրել այն, ինչի մասին ուզում ես գրել. հետո պետք է սովորել գրել: Մեկի և մյուսի վրա ծախսվում է ողջ կյանքը»: Ընդհանուր առմամբ կարծում եմ այո՛, ընդհանուր չափորոշիչներ կան՝ կապված ազգային ավանդույթների, դաստիարակության, ժամանակների, ազգի պատմության և այլնի հետ, սակայն այսպես թե այնպես, ամեն ինչ գալիս է մարդու անհատականությունից՝ նրա մտահորիզոնից, զարգացածության ու գիտելիքների աստիճանից: Դիրքի փոփոխությամբ փոխվում է նաև դիտանկյունը, տեսակետը… Ցավոք, այսօր մեզանում դժվար է չափորոշիչներ որոնելը: Բացի մի քանիսից, մեր մյուս հրատարակչությունները առաջնորդվում են ոչ թե գեղարվեստական  չափորոշիչներով, այլ իսկապես ինքնահոսի տրամաբանությամբ, տպագրելով ինչ պատահի, միայն թե վճարող լինի: Գրախանութներում կարելի է տեսնել սիրողականից ցածր մակարդակի բազմաթիվ գրքեր, որոնց ընթերցողները, որքան էլ տարօրինակ թվա, մածամասնություն են: Վիճակը կարող են փոխել գրաքննադատներն ու գրականագետները, սակայն այսօր քչերն են, որ զբաղված են ժամանակակից գրականության մեկնություններով ու հանրայնացմամբ, գրականության գնահատման հայեցակարգի խնդիրներով: Հենց նրանց առաքելությունը պիտի լինի ջոկելու թացը չորից, տարանջատելու իրականը ինքնագործունեությունից: 

Ս. Կ .– Հավատու՞մ եք, որ գրականությունը կարող է կյանքի որակ փոխել:

Ն. Խ. – «Մեծ պատմություն է պետք, որպեսզի ստացվի մի փոքր գրականություն»: Հենրի Ֆորդի այս միտքը կարծում եմ պետք է շարունակություն ունենար՝  «… Իսկ այդ փոքր գրականությունը պիտի կոչված լինի իր մեծ գործն անելու»: Այո՛, կարծում եմ, որ, այո՛. գրականության խնդիրն է գրել ոչ միայն այն մասին, ինչ կա, այլ նաև այն, ինչ պետք է լինի… Սա էլ հենց  կյանքի որակը փոխելու նպատակ է հետապնդում: «Հին աշխարհը ստեղծել է առասպելների, նվաճումների, դասային արտոնությունների, կռիվների վեհասքանչ քնարերգություն. նոր աշխարհին անհրաժեշտ է իրականության ու գիտության գրականություն,  շարքային մարդու քնարերգություն, որը կլինի ավելի վեհասքանչ», -ասում էր Ուիթմենը:  Ըստ իս, կյանքի որակը փոխելու խնդրում ամենալուրջ առաքելությունը հենց դետեկտիվի ժանրինն է…

Ս. Կ .– Արդյո՞ք կարծում եք, թե Ձեր հիմնական ասելիքը առջևում է:

Ն.Խ. –Հարցն իր մեջ ինքնին կարծես ինչ-որ ինտրիգային տարր է պարունակում, մանավանդ այնպիսի մեկի համար, ինչպիսին ես եմ: Նկատի ունեմ տարիքս, որն արդեն յոթանասունհինգի շեմին է մոտենում…

 Ասելիքս, որ դեռ առջևում է՝ հիմնական է թե, ոչ, կդժվարանամ ասել, (միգուցե հիմնականն արդեն իսկ ասվել է), բայց որ ասելիք դեռ կա, փաստ է: Մարդը քանի կա, ասելիք կունենա, եթե դա այդպես չլիներ, կյանքը լրիվ կկորցներ իր իմաստը:

Ամեն տարի ամռանը (նաև հենց այս պահիս) երկու - երեք ամսով համակարգչիս հետ դրախտային Մեղրիում եմ, որտեղ  հավերժության շունչն ես ըմբոշխնում… Տա Աստված, յուրաքանչյուրս կարողանա hասցնել անել այն, ինչ ծրագրել է, թեև ստեղծագործողի համար աբսուրդ է վերջակետը, քանի որ նրանց ծրագրերը շարունակվում են այնքան, որքան իրենց կյանքի տևողությունն է: