Սկիզբը՝ այստեղ:

Սուրբ Մինաս եկեղեցին, որ կառուցել է Ներսես վարդապետը

Գյուղի կենտրոնում է գտնվում հանուն Սուրբ Մինասի կառուցված եկեղեցին:

Այն շրջապատված է գերեզմաններով, որոնց մի մասն ունի տապանագրեր:

Եկեղեցին կառուցվել է Հայոց 1095 (1646) թվականին՝ Ներսես անունով վարդապետի կողմից, (հետագայում՝ Սյունյաց թեմի առաջնորդ), ինչը վկայում է եկեղեցու պատի վրա եղած արձանագրությունը (Ներսես վարդապետի մասին հիշատակումով արձանագրություն է եղել նաեւ եկեղեցու հին դռան վրա՝ դրսի կողմից, որ հիմա չկա):

Ահա պատի վրա եղած արձանագրությունը՝ «Շնորհօք ամենակալի Աստծոյ շինեցավ զայս եկեղեցիս Ներսես վարտապետ թվին հայոց ՌՂԵ»:

Եկեղեցին վերակառուցվել է 1881–ին՝ Բաքվում բնակվող տաթեւացի Հովհաննես Օսիպովի կողմից:

Եկեղեցին երկու դուռ ունի. հարավային դռնով ելումուտ էին անում տղամարդիկ, արեւմտյան դռնով՝ կանայք:

Եկեղեցու ներսում էլ տղամարդիկ ու կանայք կանգնում էին առանձին-առանձին:

Եկեղեցու խորաններից մեկում կար աղբյուր (կավե խողովակներով էին ջուրը հասցրել եկեղեցի), որը չի պահպանվել:

Սուրբ Մինաս եկեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել է 1996-97 թվականներին՝ «Երկիր եւ մշակույթ» կազմակերպության կողմից:

Ի դեպ, Ներսես վարդապետը հողին է հանձնվել  Տաթեւի վանքի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու արեւմտյան գավթում. տապանաքարի վրա գրված է.

Ի յայս տապան քնարանի,

Կա հանգուցեալ նշխար մեծի

Ներսեսի Րաբունեաց պետի

Եւ եպիսկոպոսի Սիւնեաց նահանգի.

Գոլով տեղեաւ Տաթեւացի

Եւ եկեղեցւոյ շինողի,

Եղեւ փոխեալ ի կենաց աստի

Ռճերրորդ թուի, յիշեցէք:

Ագռավախաչը, որին գյուղացիք Ըկռախաչ են անվանում

Տաթեւի վանքից հյուսիս-արեւմուտք, մինչեւ Տաթեւ բնակավայրի ծայրամասը տարածված  վանական վարելահողերը, որ ազատ էին մնացել գյուղացիական վարելահողերից`  տերունական վավերագրերը կազմելիս։ Այդ վարելահողերի դաշտային բոլոր աշխատանքները տաթեւցիները կատարում էին անհատույց, ոչ թե որպես հաստատված պարհակ, այլ բարի գործի տեսքով` իբր վանքի հանդեպ կրոնական հավատարմությունից ելնելով, յուրաքանչյուր ծխից հավաքագրվում էր մեկ կամ երկու հոգի եւ համերաշխորեն լծվում էին, օրինակ, բերքահավաքի աշխատանքներին։ Կրոնավորներն այդ ամենի համար հնձվորներին հյուրասիրում էին համեղ կերակուրներով, պատրաստում էին հենց դաշտում եւ որոնք հազվադեպ էին լինում գյուղացու սեղանին։ Այնպես որ վանքում կատարվող այդ աշխատանքները գյուղացիների համար ինչ-որ տոնի էին վերածվում։

Ժողովրդի մեջ ավանդություն կար, ըստ որի՝ օրերից մի օր, երբ աշխատավորները տեղավորվեցին գետնին, մեծ կաթսայի շուրջը եւ պատրաստվում էին ճաշելու, հանկարծ բոլորի ուշադրությունը գրավեց կաթսաների վրայով սլացող ագռավը։ Չնայած մարդկանց աղաղակներին եւ ագռավի ուղղությամբ նետված քարերին` այն համառորեն շարունակում էր պտտվել կաթսաների վրա եւ հարմար պահ գտնելով ու մարդկանց համընդհանուր զարմանքի ներքո վայրկենաբար նետվեց կաթսայի մեջ եւ եփվեց։ Ոմանք մտածեցին, թե ագռավը ցանկանում էր կաթսայից մի կտոր միս հանել, մյուսներն ի հեճուկս դրա, այդ թռչունի արարքի մեջ տեսնում էին Աստծո մատը, ինչը եւ հաստատվեց իրականում։ Երբ կաթսայի պարունակությունը դատարկեցին, բոլորը զարմացած էին. կաթսայի մեջ մսի հետ մեկտեղ մի հսկա օձ էր եփվում։

Այդժամ էլ որոշեցին այդ նշանավոր իրադարձության առիթով ագռավի հուշարձան կանգնեցնել, որ շատ մարդկանց փրկեց անխուսափելի մահվանից, որ շատերի կարծիքով տեղի կունենար օձի մսից։ Այդ հուշարձանը մինչեւ այսօր կանգնած է Տաթեւ բնակավայրի մոտ, որ մի մարդաբոյ քարաբեկորից է սարքվել, որի վրա խաչ է քանդակված։ Քարաբեկորի տակ, ըստ ավանդության, թաղված է ագռավը։

Եզան սուրբը (Օքյուզ- զյարաթ)

Եզան սուրբը «Օքյուզ-զյարաթ» գտնվում է Տաթեւի վանքին հակադիր լեռնաշղթային՝  Տաթեւից Կապան  տանող ճանապարհին՝ զառիթափից ոչ հեռու։ «Օքյուզ-զյարաթը» բաղկացած է անմշակ քարերի կույտից, որն օրեցօր ավելանում է, քանզի ամեն մի անցորդ իր պարտականությունն է համարում ճանապարհից մի քար վերցնել եւ նետել ընդհանուր կույտի վրա։ Մի ավանդազրույցի համաձայն` քարերի կույտի տակ մի եզ է թաղված, որն առանց մարդու օգնության, միայնակ, շրջակայքից իր մեջքի վրա առարկաներ է տեղափոխել, որոնք անհրաժեշտ էին Տաթեւի վանքի կառուցման համար։ Այդ սրբավայրերը հայերից ավելի պաշտում էին թուրքերը, ինչով բացատրվում է նրա անվանման թուրքական ծագումը՝ «Օքյուզ-զյարաթ»։ Թաթարները հաստատում էին, թե այնտեղից, որտեղ քարերից գոյացել է այդ  գերեզմանաթումբը, անհայտացել է այդ եզը. հայտնի չէ, թե որտեղ։ Երբ մերձակայքում ընտանի կենդանիների շրջանում ինչ-որ համաճարակային հիվանդություն է  առաջանում, տեղի բնակչությունն այստեղ են քշում իրենց հոտերը՝ սրբավայրի շուրջը մի անգամ անգամ պտտելով։ Հովիվներն այստեղ  անցկացնում են երկու-երեք գիշեր եւ զոհաբերում պարարտ ոչխարներ։  Եթե անասունների անկումն ավելի ուժեղ է, եւ հնարավոր չէ հիվանդ անասուններին այստեղ բերել, անասնատերը գերեզմանաթմբից մի բուռ հող է վերցնում եւ բերելով տուն, խառնում է աղի հետ, խառնուրդը քսում ողորկ քարերին եւ դրանց մոտ քշում կենդանիների հոտերը, որոնք լիզում են քարերը եւ թաթարների խորին համոզմամբ` իրենց հիվանդ  անասունները դրանից ապաքինվում, եւ համաճարակն անցնում էր։

Բոզու քարը

«Օքյուզ-զյարաթից» (Եզան սուրբից) քիչ ներքեւ` անտառի թավուտում հպարտորեն վեր է բարձրանում ժայռը, որ անվանվում է Բոզու քար։ Ժողովրդական ավանդազրույցների եւ լեգենդների հերոսը` Բոզին, պարսկական տիրապետության օրոք, ասում են` փակվում էր այդ ժայռի անհասանելի ճեղքի մեջ, այդտեղից սարսափի մեջ էր պահում մոտակա արահետներով անցնող պարսիկներին։ Բոզին հայ էր, ծննդով՝ Տաթեւից։

Տաթեւի սրանոցը

Այդ սրանոցը տիպիկ էր ոչ միայն Զանգեզուրի, այլեւ հարեւան հայաբնակ գավառների համար:

Ստեփան Լիսիցյանը մանրամասն նկարագրել է այդ սրանոցը (Զանգեզուրի հայերը, Երեւան -1969, էջ 150):

Ահա՝ «Տաթեւի սրանոցը. կառուցված էր վանքի պարիսպներից դուրս, անշուշտ այն նկատառումով, որ մասնավոր պատվիրատուները կարողանան ազատ ելեւմուտք ունենալ, առանց վանքի ներքին կյանքը խանգարելու։ Դա տաշած քարերով խնամքով շարված շենք էր` երեք հիմնական բաժիններից բաղկացած։ Առաջին բաժինը մի երկար ընդարձակ սրահ էր, որի մեջտեղ հենց դռան առջեւ ցածրիկ պատով օղակաձեւ շրջապատված կալն էր կամ բակը։ Կալի կենտրոնում ցցված էր ամուր կիսասյուն` 70-75 սմ բարձրությամբ, որի գլխին նստեցրած էր երկար հաստ ձող` նէտ, մի ծայրը երկար, մյուսը կարճ։ Երկար ծայրը դուրս էր գալիս կալի օղակավորող պատի սահմաններից, կարճը` ոչ։ Երկարը հարմարեցրած էր եզ կամ գոմեշ լծելու կամ մարդկանց ուժով առաջ մղելու համար։ Կարճը ծառայում էր որպես  առանցք ուղղահայաց կանգնեցրած ահագին եւ հաստ, 1,40 մ տրամագծով, 0,50 մ հաստությամբ երկանաքարի` քարաղի համար։ Երկանաքարը գլորվելիս իր եզրի ամբողջ լայնությամբ ընդհուպ պառկում էր հատակին։ Սրահի աջակողմյան նեղ պատի տակ սարքված էր բարձր քարաշեն բօվարան, ուր բարձրանում էին մի քանի աստիճաններով։ Բուն բօվարանը մի քառակուսի ավազան է, որի հատակն ամբողջական բարակ սալ էր` սաջ։ Սալը տաքացվում էր տակից հնոցի մեջ վառվող փայտով։ Ծուխը հեռացվում էր պատի մեջ շինված ծխանավ։ Կտավհատը նախ խանձվում էր այդ բօվարանի մեջ, սաջի վրա եւ ապա տեղափոխվում էր կալը` բակը եւ փռվում երկանաքարի տակ։ Նէտի երկար ծայրը լծված եզան կամ գոմեշի ուժով կամ մի քանի մարդու բրդելով, առաջ էր շարժվում, իսկ կարճ ծայրին երկանաքարը սկսում էր հակառակ ուղղությամբ գլորվել` սրէլավ`` տրորելով կտավհատը։ Ստացված ալյուրը մաղում էին եւ նորից փռում երկանաքարի տակ, այս անգամ խառնելով տաք ջրի հետ։ Նորից քարի տակ տրորելուց հետո ստացվում էր խմօր, որն անցնում էր երկրորդ սրահը, որտեղ քամվում էր ճնշող մամուլի օգնությամբ։

Երկրորդ սրահի հատակը զանազան բարձրություն ունեցող երեք հրապարակների էր բաժանվում։ Դռնից ձախ կողմում ամենացածրադիր հրապարակն է, միջինը նրանից մի աստիճան բարձր է, իսկ աջակողմյանը` նեղ պատի տակինը, քարաշար թումբ է, ուր բարձրանում են մի քանի աստիճաններով։ Այս թումբի միջին մասում պատի մեջ թողած պատրհանում հանգչում են հորիզոնական դիրքով դեպի առաջ ձգվող երկու զուգահեռ եւ երկար (8-10մ) ծանր գերանների գլուխներ։ Նրանց հակառակ ծայրերը պառկած են արջի վրա։ Արջը լայն եւ կարճ, ամբողջական կամ երկու միացված կտորներից կազմված հաստ տախտակ է, որի կենտրոնում եղած ծակն ունի պտտակային հակառակ կտրվածք։ Այս ծակի միջով անցնում է պօղօսիկ` հաստ փայտե պտուտակը, որն իր երկաթապատ ոտքով ուղղաձիգ տնկված է հատակին նստեցրած քարե պատվանդանի մեջ եւ պտտվում է նրա փորվածքի մեջ։ Պօղօսիկի վրա, գետնից մարդու գոտկատեղին հավասար բարձրությամբ, հորիզոնական դիրքով ամրացված է մեջտեղը անցք ունեցող կլոր քար, որով պօղօսիկը կարելի է պտտեցնել եւ այդպիսով բարձրացնել կամ իջեցնել նրա վրա հագցրած արջը եւ արջի հետ երկու գերանների ծայրերը։

Սարքավորումը գործում է այսպես` սրահի թամբի մեջ շինված է 1,6 մ երկարությամբ եւ 0,60 մ լայնությամբ եւ նույնչափ խորությամբ քարե արկղ։ Այս օջախի` արկղի մեջ շար-շար դարսում են կտավհատի խմօրը` այծի մազից պատրաստված շալէրի` բօխչանէրի մեջ փաթաթված` տակից նախօրոք փռելով բարակ ճիպօտնէր։ Խմօրը վերեւից ծածկում են ավելի հաստ ձողերով եւ տախտակներով, որոնք բռնում են օջախի ամբողջ ներսի տարածությունը` ափից ափ։ Վրայից դնում են հաստ լաշ` կոճղ։ Մինչ այդ բարձր պահած գերանները սկսում են իջեցնել` պօղօսիկն անիվի օգնությամբ պտտեցնելով եւ այդպիսով արջն իջեցնելով։ Գերաններն իրենց ծանրությամբ ճնշում են լաշը, որի տակ խմօրը սեղմվում է եւ քամվում։ Ձեթը նախ անցնում է փոքրիկ ավազան եւ ապա այնտեղից թափվում է ավելի խորը նստեցրած կարասի մեջ։

Վարձը վճարվում էր քամած ձեթի մի մասով, առանց բաժին հանելու քուսպից։ Աշխատանքի միջոցին բոլոր բանվորները կերակրվում էին կտավհատի տիրոջ հաշվին»։

Տաթեւի վանքը, որտեղից դարեր շարունակ լույս է ճառագել

Տաթեւ գյուղի սահմաններում գտնվող հնագույն եւ նշանավոր սրբավայրը Տաթեւի վանքն է, որը տեղավորված է գյուղից մոտ 1 կմ հարավ-արեւելք՝ անդնդախոր ձորի պռնկին:

Տաթեւի վանքը, որպես համազգային-համաքրիստոնեական սրբավայր, կներկայացնենք առանձին հրապարակմամբ:

Հ. Գ.

Գահնամակը, որ հիշատակեցինք վերնագրում, Հայոց արքունիքում իշխանների կամ նախարարների ունեցած տեղերի, գահերի կամ պատվաստիճանների հրովարտակ է, վավերական ցուցակ:

Մովսես Խորենացին այդ հրովարտակի հիմնադիրը համարում է Հայոց թագավոր Վաղարշակին:

Մատենագրական տեղեկությունների համաձայն՝ Գահնամակը գործել է Արշակունիների թագավորության ամբողջ ժամանակաշրջանում (I-V դարեր): Այն շարունակվել է նաեւ մարզպանական շրջանում (V-VII դարեր):

Չորորդ դարին վերագրվող Գահնամակը պահպանվել է «Ներսեսի վարքում»:

Սամվել Ալեքսանյան