Banak.info-ի խմբագրությունը ստացել է ՀՀ ՊՆ մամուլի քարտուղար, ռազմական փորձագետ Արծրուն Հովհաննիսյանի՝ «Թե ինչու է մեզ պետք«ՍՈւ-30 ՍՄ»-ը» վերնագրմամբ հոդվածը, որը հրապարակվում է ի լրումն նախորդ՝ «Թե ինչու չի կարելի հակադրել ․․․․․․ՐՆ ու «ՍՈւ-30 ՍՄ»-ը» հոդվածի, որը հակադարձում է 01.04.2019թ․-ին, Ինժեներ-ֆիզիկոս Լևոն Պողոսյան-ը Yerevan.today կայքում հրապարակած «Արդյո՞ք Հայաստանին պետք են Սու-30ՍՄ կործանիչները․ համակողմանի վերլուծություն» վերնագրով հոդվածին։ Հոդվածը ստորև ներկայացնում ենք ամբողջական և առանց խմբագրման։

Որոշել էի «Արդյո՞ք Հայաստանին պետք են Սու-30ՍՄ կործանիչները․ համակողմանի վերլուծություն» հոդվածին և բազում քննադատություններին չանդրադառնալ, սակայն, քանի որ մասնագիտական առումով այս ամենի հետ ունեմ ուղիղ առնչություն և առկա են նաև որոշ այլ հանգամանքեր, որոշեցի ամեն դեպքում արձագանքել: Արձագանքս արագ չստացվեց, քանի որ զբաղված էի ավելի կարևոր բաներով:

Միանգամից ասեմ, որ նյութը կառուցված է սխալ ոչ միայն որոշ կոնկրետ հաշվարկների առումով, այլև իր մեջ պարունակում է նաև կոնցեպտուալ սխալներ: Չեմ հավակում այս արձագանքում տալ ամեն ինչի պատասխան զուտ հոդվածի սահմանները հաշվի առնելով, սակայն հիմնական շեշտադրումներն այնուհանդերձ կանեմ: Խնդրին ավելի մանրամասն ծանոթանալ ձգտողներին կխնդերի ուսումնասիրել գիրքս, որը հասանելի է շատերին և այն առնվազն կա Երևանի մեծ գրադարաններում: Գիրքը կոչվում է` Ռազմարվեստ. Հատոր Առաջին: Օդային գերակայություն, Երևան 2017:

Մինչև բուն նյութին անցնելը, ասեմ, որ ասելիքը, որը շարադրել է ինժեներ-ֆիզիկոս Լևոն Պողոսյանը, իր մեջ ոչ մի նորություն չունի և այն ընդամենը մակերեսորեն կրկնում է այսպես կոչված ՙպաշտպանական՚ կամ, առավելագույնը, ՙպատասխան հարվածի՚ տեսությունը, որն ունի իր նախահայրերը ի դեմս ամենից առաջ ԽՍՀՄ մարշալ Օգարկովի դպրոցի: Թե ինչով է աչքի ընկնում այս դպրոցը, մասնագետները լավ գիտեն, ես այդքանը այստեղ շարադրել չեմ ուզում, միայն կարճ կասեմ, որ դա նշանակում է լինել մաքսիմում զգույշ և ունենալ շատ միջոցներ պաշտպանվելու ու պատասխան հարվածի համար, ինչը, ծախսատար լինելուց զատ, նաև մեր պայմանների համար էլ որոշակիորեն անընդունելի է: Միաժամանակ հասկանալի է նաև, որ դրանով նախ և առաջ կորում է նախաձեռնողականությունը և ճկունությունը, այն ճկունությունը որը այդքան աղավաղել է պարոն Պողոսյանը:

Ամեն դեպքում անցնենք նյութին ու վերլուծենք այն:

Նախ և առաջ նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության համար երբեք էլ կործանիչները չեն դիտարկվել որպես որևէ հրթիռային կամ այլ միջոցի այլընտրանք, չնայած կարող էին այդպես դիտվել, և իրականում կործանիչների ձեռքբերման պատճառով որևէ միջոց հետ չի մղվելու կամ անտեսվելու: Եվ, ինչպես գիտեք, դրանք կործանիչներից ավելի շուտ են ձեռքբերվել: Ավելին կործանիչների ձեռբերումը, ըստ ՀՀ պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանի հայեցակարգի, անպայման պետք է ուղեկցվի այլ միջոցների հետ համադրմամբ՝ հրթիռային, անօդաչու, ՀՕՊ, ՌԷՊ միջոցների զարգացմամբ:

Անցնելով առաջ և անդրադառնալով հեղինակի մեկ այլ թեզին, նշենք, որ 2016 թ-ի Ապրիլյան պատերազմում օդային գերակայության համար պայքար առհասարակ չի եղել, ընդ որում ուղղաթիռների մասնակի կիրառությունը և ԱԹՍ-ների կիրառությունն ինքնին չի կարող վկայել նման պայքարի մասին, քանի որ դրանց առջև դրված էր սահմանափակ, մարտավարական խնդիրներ: Իրականում ռազմա-տեսական գրականության մեջ հստակորեն հիմնավորված է, որ օդային գերակայությունը, որպես երևույթ, սկսվում է առնվազն կորպուսի և ավելի բարձր մակարդակի օպերատիվ ռազմագործողությունից: Եթե ավելի հասկանալի լեզվով ասեմ, միտքը կարելի է ձևակերպել այսպես. ամեն մի թռչող սարքի կիրառությունը չէ, որ ենթադրում է պայքար օդային գերակայության համար և, մինչև մասսայական օդային հարվածներ չկիրառվեն, օդային հարձակման միջոցները չէշելոնավորվեն ու չլինի կործանիչների կիրառություն, խոսք չի կարող լինել օդային գերակայության կամ դրա համար մղվող պայքարի մասին:

Ահա այս սխալ հարթակից էլ բխեցնելով՝ հեղինակը, մեղմ ասած, հետագայում շարունակել է իր մոդելավորումը և, հիմքում լինելով արդեն իսկ սխալ, գալիս է անհիմն եզրակացությունների: Իրոք, հետագայում հեղինակը շարունակում է օրինաչափություններ փնտրել հենց նման սխալ հիմքի վրա և արդյունքում զարմանալի չէ, որ նա դրանք գտնում է այն լոկալ կոնֆլիկտներում, որոնք որպես օրինակ չի կարելի վերցնել: Չի կարելի հստակ մարտավարական բնագծեր, զորակազմ, արտահայտված ենթակառուցվածքներ և համազորային մարտի համար նախատեսված այլն պայմաններ չունեցող անկանոն մարտական խմբերի ուժերը և վարած մարտական գործողությունները համեմատել Ադրբեջանի և Հայաստանի ԶՈւ-երի ու դրանց կողմից վարված և վարվելիք ռազմական գործողությունների հետ: Ներկայումս նշված երկու երկրների ԶՈւ-երի հագեցվածությունը, կրակային միջոցների խտությունը և այլ հատկանիշները պահանջում են լրիվ այլ չափումներ, որոնց մասին նշված հոդվածում ոչ մի խոսք չկա:

Պարզ ասած՝ իհարկե, միշտ էլ կարելի է առանձին ջոկատներ կազմած վազվզել լեռներում ու անտառներում և նույնիսկ ունենալ ամենագնացների վրա դրված խոշոր տրամաչափի գնդացիրներ, սակայն սա առավելագույնն է, որին կարելի է այդ պարագայում հասնել, քանզի ժամանակակից համազորային մարտում հաջող պաշտպանական կամ հարձակողական գործողություններ իրականացնելու համար սա վճռականորեն բավարար չէ: Այս առումով ավելորդ էլ է ասել, որ ՀՀ Զինված ուժերը, ի տարբերություն Աֆղանստանում գործող թալիբների կամ Մերձավոր Արևելքում գտնվող Իսլամական պետության անկանոն մարտական խմբավորումների և նույնիսկ, ինչու չէ, 1992-1994թթ. Արցախյան ազատամարտի հայկական զինված ուժերի կառուցվածքային տիպի, բարեբախտաբար վաղուց արդեն ունեն ժամանակակից ու կանոնավոր տեսք՝ զրահատանկային, հրթիռահրետանային, ՌԷՊ, մոտոհրաձգային և օդային տարրերի համակարգային կիրառմամբ: Այս առումով հասկանալի է, որ, աճած լինելով ընդհուպ մինչև այս մակարդակ և սա համարելով իսկական մի ձեռքբերում, մենք սրա հետ միասին նաև ուղղակի դատապարտված ենք ունենալ հզոր օդուժ և ապահովել կայուն օդային գերակայություն, քանզի հակառակ պարագայում, կրկնեմ, մենք կիջնենք անընդունելի այն մակարդակին, որն առկա է անկանոն պայքարի հակված իսլամական նույն մոջահեդների ջոկատների պարագայում: Սա, բնականաբար, հետքայլ է և սկզբունքորեն իսկ անընդունելի է մեզ համար, մանավանդ այն պարագայում, երբ, ի տարբերություն նույն թալիբների կամ Իսլամական պետության գրոհայինների, մեր զինված ուժերը խնդիր ունեն տարածք պահել, այլ ոչ թե ուժեղ հարված ստանալու պարագայում ցրվել և դիմադրություն կազմակերպել անկանոն մարտավարությամբ: Բացի այս մեր Զինված ուժերի առջև խնդիր է դրված նաև առիթի դեպքում զրահատանկային և հրթիռահրետանային հարվածներիի կոմբինացված ու արդյունավետ կիրառմամբ հաջող հակահարձակման անցնել: Հասկանալի է, որ այս պարագայում թալիբյան կամ իսլամական պետության գրոհայիններին բնորոշ մարտավարությունը մեզ համար ոչ միայն հետքայլ է, այլ այն նաև մեզ կդատապարտի անհեռանկար մի մարտի ու ցավալի պարտության, քանի որ այդ պարագայում սկզբունքորեն իսկ կբացառվեն նույն զրահատանկային, հրթիռահրետանային կամ նույնիսկ ՌԵՊ միջոցների համալիր կիրառումը, իսկ այդ պարագայում ժամանակակից համազորային մարտում անհնար է կյանքի կոչել այն խնդիրները, որոնց մասին արդեն խոսվեց և որոնք դրված են մեր Զինված ուժերի առջև՝ ամենագնացների վրա դրված խոշոր տրամաչափի գնդացիրներով հարձակման չես գնա ու չես կարողանա հույս ունենալ ապահովել հակառակորդի էշելոնացված պաշտպանության ճեղքում ու դա, կրկնենք, այն պարագայում, երբ օդից քեզ կհարվածեն հակառակորդի օդային միջոցները:

Այժմ ճկունության մասին: Այս հատկանիշը, որը ռազմարվեստում միշտ և հատկապես այսօր որոշիչ դեր ունի, հարգելի Լևոն Պողոսյանի կողմից աղավաղվել է և նույնիսկ ավելին՝ հեղինակի մոտ այն նույնիսկ հեգնական երանգավորում է ստացել: Այս ամենին ես ընդամենը կարճ մի հարցով կարող եմ պատասխանել՝ իսկ այս լարվածության ու հագեցվածության պարագայում սովորական հաուբիցով կրակելը չի կարո՞ղ բերել էսկալացիայի: Վերջապես չմոռանանք, որ, եթե կողմերից կամ կողմերից նույնիսկ մեկի կողմից կա պատերազմ սկսելու ցանկություն, ապա պատերազմը ցանկացած դեպքում կսկսվի և այստեղ նույնիսկ հաուբիցային կրակոցը չէ, այլ ընդամենը Բրաունինգ տիպի ատրճանակի մեկ կրակոցը կարող է պատերազմի բերել, ինչպես եղավ 1914 թ-ի հունիսի 28-ին Գավրիլո Պրինցիպի, Ֆրանց Ֆերդինադի և Առաջին Համաշխարհային պատերազմի պարագայում: Այսպիսով, այո, մեկ կրակոցը իհարկե կարող է էսկալացիայի բերել, ավելին՝ այն դրան բերել է մի քանի անգամ, անկախ առաջին կիրառողի հանգամանքից, սակայն, առհասարակ արդեն ընթացող էսկալացիայից խուսափելը կանխավ սեփական երկիրը պարտության դատապարտել է նշանակում և հասկանալի այս մոտեցումը, կարծում եմ, հետագայում քննարկելու կարիք ուղղակի չունի: Եվ դրան հակառակ քիչ չեն դեպքերը երբ մեկ պետություն անգամ խոցել է մյուսի ինքնաթիռը չգտնվելով նույնիսկ պատերազմի մեջ, սակայն այդ դեպքերը պատերազմի չեն բերել, քանի որ եղել են բալանսի ու այլ հարցեր:

Ինչ վերաբերվում է իրական ճկունությանը, ապա այն այլ տեղում է, որտեղ հեղինակի մտքով իսկ չի անցել այն փնտրել և, հավանաբար, նա չէր էլ կարող այդ անել զուտ մասնագիտորեն: Իրական ճկունությունը հստակ գործակիցներ ունի, որն արտահայտվում է ի դեմս օպերատիվ պատրաստության ու կիրառման ժամանակահաշվարկի, միաժամանակյա հարվածների ուղղությունների, կիրառման խորությամբ, դիրքի փոփոխությամբ և բազում այլ հանգամանքներով:

Սրանք ռազմական գիտության աքսիոմներ են և, որպեսզի ավելի հասկանալի լինեմ, ասեմ կարճ` բազմաֆունկցիոնալ կործանիչը դա միաժամանակ և “Իսկանդեր” ու “Ս-300” է, և ՌԷՊ-ի միջոց է և որ ոչ պակաս կարևոր է, խորքային հետախուզական միջոց: Տաս և ավելի բարձրության վրա թռչելով այս կործանիչը կարող է ՀՀ տարածքից մի քանի տասնյակ կմ խորության վրա մեծ միջոցներ հայտնաբերել հակառակորդի հարթավայրային տարածքում:

Ասվածը հիմնավորենք մի պարզ համեմատությամբ՝ “Իսկանդեր”, “Լոռա”, “Պոլոնեզ” և նման այլ միջոցների մարտական վիճակի բերման ժամանակը զգալիորեն ավելի մեծ է, դրանց արձակման վայրի փոփոխությունը հնարավոր չէ արագ կյանքի կոչել և կախված է բազում այլ հանգամանքներից, իսկ կործանիչը, ընդհակառակը, դա անում է անհամեմատ ավելի արագ: Հնարավոր չէ “Իսկանդերը”, “Տոչկան” կամ “Սմերչը” հրթիռները վրան տեղդրեց կրակային դիրքում պատրաստ պահել, իսկ կործանիչը օդանավակայանում պատրաստ սպասում է թռիչքի: Հրահանգից հաշված րոպեներ հետո կործանիչը մեծ բարձրության վրա է արդեն և կարող է հարված հասցնել, իսկ ցամաքային միջոցներին դրա համար ժամեր են պետք:

Ընդ որում կործանիչի թևերի տակ եղած “իսկանդերանման” միջոցները հակառակորդի ՀՕՊ-ի համար ավելի բարդ է հայտնաբերելը: Ասեմ ավելին և միգուցե պարոն Պողոսյանն ու շատերը կզարմանան, սակայն կործանիչը այսօր արդեն և ապագայում կարող է կիրառել նաև բալիստիկ հրթիռներ, ընդ որում՝ միանգամից երկու և ավելի հատ: Ավելին, միգուցե ֆիզիկոսի համար զարմանալի է, բայց կործանիչից արձակված բալիստիկ հրթիռը, շնորհիվ արձակման բարձրության և արագության, ավելի մեծ հեռահարություն է ստանում:

Ինչ վերաբերվում է օդային գերակայությունը ապահովելուն ուղղված այն թեզին, որ վերջինս կարող է հասուն լինել զուտ միայն ցամաքային ՀՕՊ միջոցներով, ապա այս կապակցությամբ կան հստակ թվեր: Իրոք, փորձը ցույց է տալիս, որ բարդ-կոմբինացված օդային հարձակման միջոցներով հասցված հարվածների դեպքում ամենահագեցած ՀՕՊ-ը այսօր կարողանում է խոցել միջոցների առավելագույնը մինչև 2-3 տոկոսը: Այսինքն չի կարելի “Իսկանդերին”, “Սմերչին” և նման այլ միջոցներին դիտարկել առանձին ՙսուպերմեններ՚, ինչպես թերևս նաև կործանիչին, որը, սակայն, այնուհանդերձ ավելի մեծ հնարավորություներ ունի: Սիրիայում իրականացված ցամաքային ՀՕՊ-կործանիչ հակամարտության վերջին թարմ օրինակները միայն հաստատում են այս տեսակետը: Այս կապակցությամբ ավելացնենք, որ իրական կյանքում դուելային մարտեր օդուժի, հրթիռի և ՀՕՊ-ի միջև գրեթե չեն լինում: Այստեղ կա մի ավելի կարևոր այս ամենը իրար հետ միասին ավելի հզոր են, քան առանձին առանձին:

 

 

Ողջ վերոգրյալի կապակցությամբ պետք է ավելացնել նաև հետևյալը: Կործանիչը վերգետնյա հարվածային և պաշտպանական միջոցների ցանցային կառավարման օղակ է, որի դերը չի փոխարինում վերգետնյա միջոցը: Սա բարդ և մասնագիտական հարց է և, կրկին հաշվի առնելով հոդվածի ծավալները, այս հարցով շատ տարածվել չեմ կարող:

“Օրինակ՝ ջախջախիչ հարված հասցնի կառավարման համակարգին ու ռազմավարական օբյեկտներին: Այդ խնդիրը լավագույնս լուծում է «Իսկանդեր» օպերատիվ-մարտավարական հրթիռների համալիրը, իսկ կործանիչ-ռմբակոծիչ ավիացիայիան ոչ”: Այս միտքը պարոն Լ. Պողոսյանինն է: Պատասխանենք - ռազմավարական օբյեկտներին մեկ զենքով հասցված հարվածները երբեք չեն կարող արդյունավետ լինել: Դրանց համար հարկավոր են կոմբինացված հարվածներ: Հաշվի առնելով հոդվածի ծավալները և հետաքրքրիվողներին խորհուրդ տալով դիտարկել մեր այլ աշխատանքը, Ա. Հովհաննիսյան. Ռազմավարական օբյեկտներին օդային հարձակման միջոցներով հասցվող հարվածների արդյունավետության հարցի շուրջ: ՀԲ. 2018. 1-2 (95-96), էջ. 185-203, այստեղ ընդամենը մի կարճ դիտարկում անենք: Իրոք, եթե անգամ չհաշվենք “Իսկանդերի” հրթիռների քանակն ու կրող մարտագլխիկի քաշի սահմանափակումը, դրանով հասցված հարվածը պահանջում է միաժամանակյա կամ հետագա լրահետախուզում, որը հիմնականում արվում է թռչող սարքերի միջոցով, իսկ կործանիչի դեպքում, որը կարող է այդ հարվածը հասցնել տարբեր միջոցներով, այդ լրահետախուզումը անում է անձամբ կամ իր ղեկավարությամբ աշխատող ԱԹՍ-ով: Այսինքն այս գործողության ժամանակ առնվազն մեկ օղակ պակասեց և, հարվածի կրկնության անհրաժեշտության դեպքում, ինչը նման դեպքերում ավելի շատ օրինաչափություն է քան բացառություն, հակառակորդը շանս չունի դիրքը լքել, քանզի կործանիչը վերահսկողության տակ է պահում իրավիճակը:

Պարոն Պողոսյանի արդեն իսկ հիշատակված հոդվածի կապակցությամբ հատուկ քննարկման է արժանի վերջին 20-30 տարիների ըթացքում ՀՕՊ-Օդուժ պայքարի մասին թեզը:

Ամենից առաջ ասեմ, որ սա ընդամենը հնացած ու մաշված մի երգ է: Իրականում վերջին 20-30 տարում ամերիկյան և իսրայելական օդուժը առնվազն մի քանի անգամ կոտրել են Սիրտի, Բեքքայի, Բաղդադի և Սերբիայի լավագույն ՀՕՊ համակարգերն իրենց լավագույն մարտավարական լուծումներով, համակարգեր, որոնց կրակի խտությունը զիջում էր միայն ԽՍՀՄ-ՌԴ Մոսկովյան օկրուգի հագեցվածությանը: Եվ առհասարակ, 1967-1968 թվականներից սկսած ՀՕՊ համակարգերի արդյունավետությունը, միջինը 10 հրթիռի ծախսով մեկ թիրախի վրա, կազմում է 2-3 տոկոս: Սա բարդ է ընդունելը, բայց ինչպես ասում են թվերը զորեղ են, իսկ փաստերը՝ համառ: Այս խնդրի կապակցությամբ հիմնական տեղեկատվությունը կրկին ամփոփել եմ արդեն իսկ հիշատակված գրքումս և առիթի դեպքում պատրաստ եմ շարունակել այս քննարկումը գրքումս բերված օրինակների հիման վրա:

Իրական պատերազմը դա զորավարժություն չէ, երբ ՀՕՊ միջոցը մեկ-երկու հրթիռով թիրախ է խոցում: Պետք է հասկանալ, որ իրական պատերազմի դեպքում մենք մտնում ենք այլ դաշտ: Պարոն Լ.Պողոսյանը բերում է տարատեսակ ՀՕՊ համակարգերի պարամետրեր և այլն: Կարճ ասեմ, դրանք բոլորը հետաքրքիր են, սակայն ռազմի գործը միշտ առաջ են տանում հարձակման միջոցները: Ավելին, եթե նույնիսկ խնդիրը դիտարկենք զուտ կոնցեպտուալ հարթության մեջ, ապա թվարկվածները բոլորը պատասխաններ են, ոչ թե մարտահրավերներ, իսկ ռազմական գործում հայտնի կանոն է, որ հաղթում է միայն մարտահրավեր ստեղծողը, իսկ պատասխան տվողը կարող է առավելագույնը հույս ունենալ միայն հավասարակշռության պահպանման վրա: Ի դեպ ասեմ, որ իրականում Ադրբեջանը 18 հատ “Ս-300ՊՄՈւ-2 (С-300ПМУ-2)” զենիթա-հրթիռային համալիր չունի: 

Նույն հոդվածում պարոն Պողոսյանը սխալ թվեր է ներկայացնում նաև կործանիչի շահագործման արժեքի և օդաչուների պատրաստման մասով: Այդպիսի թվեր ուղղակի չեն կարող լինել նույնիսկ զուտ տեսականորեն: Իրոք, եթե հիմնվենք հեղինակի թվերի վրա, ապա կստացվի որ ՌԴ օդուժում եղած մոտավորապես մոտ 550 միավոր “T-10C” պլատֆորմի ինքնաթիռների երկու անձնակազմ ունենալու դեպքում միայն թիռչքների կազմակերպման համար ծախսերը, չհաշված ոչ մի այլ ծախս, կազմում են ավելի քան 5 միլիարդ դոլար: Հասկանալի է, որ սա անհնար է, քանի որ ՌԴ օդուժում կան թվով եռակի անգամ ավելի շատ այլ ինքաթիռներ, օրինակ ավելի թանկարժեք սպասարկվող “МиГ-31”-երը, ծանր ռմբակոծիչները և այլն, որոնց փաստացի շահագործումը, սպառազինության կիրառությունը ոչ պատերազմում և այլն կարող են դառնալ մի քանի տասնյակ մլրդ դոլար: Իրականում ՌԴ ողջ օդուժի բյուջեն չի գերազանցում երկու տասնյակ մլրդ դոլարը, որը բաշխվում է ավելի քան 1100 միավոր մարտական ինքնաթիռների և նույնքան մարտական ուղղաթիռների միջև՝ չհաշված տրանսպորտային ավիացիան, ռազմաբազաները ու բազում այլ սպասարկման ծախսերը: Ավելին, այս զորատեսակում միայն 150.000 զինծառայող ստանում է միջինը 40-50 հազար ռուբլի աշխատավարձ: Դժվար չէ հաշվելը թե սա որքան գումար է կազմում:

Պարոն Պողոսյանի բերված 5 միլիարդի մասին պնդումը չի հիմնավորվում նաև հարցը մեկ այլ կողմից դիտարկելիս: Իրոք, ամերիկյան հինգերրորդ սերնդի “F-22”-ի մեկ ժամվա թռիչքային ծախսը կազմում է 19.750 դոլար: Պարզ է, չէ՞, որ ամերիկյան նոր սերնդի կործանիչի շահագործումը ավելի թանկ է, քանի որ այն նոր սերնդի մեքենա է, ավելի քիչ է արտադրվել, հագեցած է ավելի թարմ սարքավորումներով, շահագործվում է ավելի լայն տիրույթներում, ընդ որում օգտագործելով օդային լիցքավորման կետեր, և այլն: Համեմատության համար նշենք, որ ամերիկյան կործանիչի քանակը կազմում է 190 միավոր, իսկ “Սու-30”-երի քանակն աշխարհում անցնում է 1000-ից, եթե չհաշվենք, որ շարժիչների ու այլ ծախսատար սարքավորումների հիման վրա ստեղծված “T-10C” պլատֆորմների ընդհանուր քանակը անցնում է մի քանի հազարը: Եվ վերջապես նշենք, որ “Սու-30ՍՄ”-ը 7-8 տոննա վառելիքը ծախսում է ոչ թե մեկ ժամում այլ՝ չորս-հինգ անգամ ավելի ժամանակահատվածում, ընդ որում նա կարող է թռչել ավելի քան երկու հազար կմ: Ռուսական այս կործանիչների շահագործման ընթացիք ծախսերը առնվազն 8-10 անգամ մեծ են ներկայացված: 9640 կգ վառելիքը ամենաթանկ գներով մոտավորապես արժի 12 000 ԱՄՆ դոլար, որը ինքնաթիռը սպառում է 3-4 ժամում: Հետևաբար մեկ ժամվա վառելիքի ծախսի գինը կազմում է մոտ 3 000 ԱՄՆ դոլար: Մնացած բոլոր ծախսերը գումարած մեկ ժամվա շահագործումը չի կարող գերազանցել 3 000 ԱՄՆ դոլարի կրկնակին: Այստեղ հեղինակը և այլոք հնարամտորեն նաև լռում են, որ այս կործանիչով մարտական ուսուցում է անցնում միաժամանակ երկու օդաչու, իսկ դա կրկնակի պակասեցնում է նախապատրաստության ծախսերը:

Ինչ վերաբերվում փոքր տարածքի խնդրին, որը հեղինակը բարձրացնում է Հայաստանի Հանրապետության պարագայում, ապա դա առհասարակ ծիծաղելի է: Նշված կործանիչի կտրուկ շրջադարձի շառավիղը կազմում է մի քանի հարյուր մետր, իսկ ոչ կտրուկ շրջադարձինը՝ երեք-չորս հազար մետր:

Ողջ վերոգրյալի կապակցությամբ ուզում եմ ավելացնել նաև հետևյալը: Միանշանակ է, որ Սու-30ՍՄ-ները չեն գործելու միայնակ, այլ դրանք պետք է կիրառվեն օդային այլ միջոցների հետ միասին մեկ համակարգում: Այսպես և ճիշտ է, և ապահովում է անհրաժեշտ ճկունություն, և այս ուղին ավելի քիչ ծախսատար է: Իրոք, ի դեմս Սու-30ՍՄ-ների, լավագույն հարվածային միջոցներով հակառակորդի ռազմական մեքենայի մեջքը կոտրելուց ու օդային ամուր գերակայություն հաստատելուց հետո մենք կարիք կունենաք գրոհիչների և նույնիսկ հարվածային ուղղաթիռների, որոնք ավարտին կհասցնեն հակառակորդի ջախջախումը: Այս առումով հատկանշական է, սակայն, որ ոչ մի գրոհիչ, առավել ևս՝ հարվածային ուղղաթիռ, չի կարող արդյունավետ գործել առանց օդային հստակ գերակայության հաստատման, քանզի հակառակ պարագայում այդ մեքենաները հակառակորդի կործանիչների համար ուղղակի շարժական թիրախներ կդառնան:

Այսպիսով անկասկած է, ու սա հստակորեն արտահայտված է ՀՀ զինված ուժերի զարգացման հայեցակարգում, որ մարտական ինքնաթիռներն ու ուղղաթիռները ևս պետք է կատարելագործվեն ու թարմացվեն, սակայն ամբողջ խնդիրն կրկին նրանում է, որ, եթե ունես նման մարտական սարքեր, ապա դրանց արդյունավետ կիրառման համար հարկավոր է գլխավոր շարակազմի մարտական պահապանման ապահովումն ի դեմս բազմաֆունկցիոնալ-կործանիչի, առանց որի բոլոր այլ սարքերը դատապարտված են: Եվ վերջապես պետք չէ, մոռանալ, որ մեր հակառակորդը ևս կործանիչներ ունի:

Որպես վերջաբան կրկին նշենք, որ պարոն Պողոսյանի ողջ հոդվածը հիմնված է Լյուդենդորֆյան` “պատրաստվել անցած պատերազմին” և Օգարկովյան “պատասխան կործանարար հարվածի” հայեցակարգերի խառնուրդի վրա: Այդ հոդվածում ոչ մի խոսք չկա այն մասին, որ պետք է զարգացնել համալիր գործիքակազմ, միավորել օդուժն ու ՀՕՊ-ը, այնտեղ չի խոսվում այն մասին, որ ԱԹՍ-ները պետք է զարգանան և, ցանցահարթակակենտրոն կիրառմամբ, այլ հարձակման միջոցների հետ միասին ենթարկեցվեն օդային գերակայության թագավորներին ի դեմս ապագա պատերազմների գլխավոր հարվածային հերոսի՝ բազմաֆունկցիոնալ կործանիչի: Այդ հոդվածում նաև ոչ մի խոսք չկա այն մասին, որ ՌԷՊ-ը վաղուց արդեն ընդամենը միայն մարտական ապահովում չէ, այլ առանձին մարտի մի տեսակ և, եթե այն չի իրականացվում վերևից ներքև, ապա քիչ արդյունավետ է: Պարոն Պողոսյանի մոտ նաև ոչ մի խոսք չկա համակարգային զարգացման մասին, չի ասվում, որ ակտիվ նախաձեռնողական ռազմավարությունը ենթադրում է նաև ցամաքային զորքերի այլ մոդել, որի կիրառությունը իր հերթին փոխում է շատ բան: Ցավոք նման բաներ պարոն Պողոսյանի մոտ չկան և չէին էլ կարող լինել, քանի որ դրա համար պետք է լինել համապատասխան մասնագետ:

Վերջում ավելացնեմ, որ, բնականաբար պետական գաղտնիքի պահպանման պայմանների ապահովմամբ, ՀՀ ՊՆ-ը միշտ բաց է նմանատիպ քննարկումների համար՝ բնականաբար ականջալուր լինելով և առնվազն պատրաստ լինելով քննարկել ՀՀ զինված ուժերի հզորացմանը միտված ամեն մի ողջամիտ առաջարկ: