Կապանի Տորթնիում դարերով շրջանառվող ավանդազրույցը՝ Հայկի և Բելի ճակատամարտն Ինջաբելում է տեղի ունեցել

12.07.2023 12:26
906

Հայկ նահապետի և բաբելոնյան առաջնորդ Բելի ճակատամարտի, նաև Բելի մահվան մասին մեզ պատմում է Պատմահայր Խորենացին՝ «Հայոց պատմություն» կոթողային աշխատությունում՝ հիմք ընդունելով Մար Աբասի պատումները: Պատմահայրը ցույց է տալիս նաև, թե որտեղ են երկու հսկաները Ք.ա. 2492 թ. օգոստոսի 11-ին բախվել՝ «մի ծովակի ափ, որն ունի աղի ջուր և մանր ձկներ», «բարձրագույն լեռների միջև մի դաշտաձև տեղ...»:

Ոչ թե Խորենացին կամ Մար Աբասը, այլ «Հայոց պատմության» ծանոթագրության հեղինակները Վանա լիճն են համարում այն ծովակը, որն ունի աղի ջուր ու մանր ձկներ:

Եվ այդ բոլորով հանդերձ՝ Հայկի ու Բելի ճակատամարտի մասին մի ավանդազրույց է շրջանառվում Կապանի տարածաշրջանի Անտառաշատ (Տորթնի) գյուղում:

Ավանդազրույցն առնչվում է Ինչաբել կամ Ինջաբել կոչվող հարթ, ընդարձակ տարածությանը, որը ծովի մակերևույթից 2040-2300 մ բարձունքների արանքում է: Բարձր լեռների միջև ընկած այդ վայրն Անտառաշատ, Տանձավեր, Մալդաշ գյուղերի վարչական տարածքների միացքում է, Բարգուշատի լեռնաշղթայի Աճանան (Տափասար, Թափասար) լեռնագագաթից (2393 մ) դեպի հյուսիս-արևելք:

Կապանի տարածաշրջանում ճանաչված մտավորական, Կապանի և հատկապես Աճանանի ձորի գյուղերի պատմության խորագիտակ Գրիշա Խաչատրյանի վկայությամբ՝ գյուղի տարեցները դեռևս 1980-ական թվականներին էին պատմում իրենց նախնիներից լսած այդ զրույցի մասին:

Եվ ուրեմն՝ ըստ տորթնեցի պապերի ու նախապապերի՝ Հայկի և Բելի նշանավոր մարտը տեղի է ունեցել հենց Ինչաբելում (Ինջաբելում): Իբր մենամարտի ամենաթեժ պահին Հայկը զայրացած ու գազազած դիմել է Բելին՝ հարցնելով ու նախատինք տալով՝ «Ի՞նչ է, Բե՛լ, դե հիմա խոսիր, ի՞նչ ես ուզում, ի՞նչ ես մոռացել այստեղ, Բե՛լ...»: Տեղանունն էլ, այդ ամենից հետո, կոչվել է Ինչեբել կամ Ինչաբել կամ Ինջաբել...

Իհարկե, որևէ մեկս ի զորու չենք կասկածի տակ առնելու Քերթողահոր պատմածը, բայց և չենք կարող անտարբեր անցնել այդ ավանդազրույցի կողքով՝ հազարամյակների խորքից եկող ու Տորթնիի նախնիներից  մեզ փոխանցված:

Ամենայն հավանականությամբ այդ ավանդազրույցի հիմքում առնվազն պատերազմական իրադարձություն կամ օտար նվաճողների հետ ռազմական բախման մի խոշոր իրողություն է ընկած, ընդ որում՝ ռազմական այդ բախումն այնպիսի նշանակություն է ունեցել, որ մեր նախնիները համեմատել են Հայկի ու Բելի ճակատամարտի հետ:

Այդ ավանդազրույցը հազարերորդ անգամ ցույց է տալիս նաև, որ դարերի ընթացում Սյունիքում է վճռվել հայոց ճակատագիրը, ինչն այսօր որևէ մեկը մոռանալու կամ դրանից դասեր չքաղելու իրավունք չունի:

Զարմանալի չէ, որ տորթնեցիները դարեր շարունակ հավատացել են այդ զրույցին ու հպարտացել, որ հայոց աշխարհը նվաճել կամեցող Բելը ջախջախվել է հենց Ինջաբելում:

***

2023-ի հուլիսի 5-ին «Սյունյաց երկրի» ստեղծագործական խումբն այցելեց Ինջաբել, ապա բարձրացավ Աճանանի (Տափասարի կամ Թափասարի) լեռնագագաթ:

Մեզ ընկերակցում էին երկու երևելի այրեր՝ Գրիշա Խաչատրյանն ու Սմբատ Երեմյանը:

Գրիշա Խաչատրյանը հանգամանալից պատմում էր այդ վայրերի հետ Զորավար Անդրանիկի, Գարեգին Նժդեհի և Պողոս Տեր-Դավթյանի առնչությունների մասին:

Այդ վայրերում լինելուց հետո միայն կարելի է հասկանալ, թե ինչո՞ւ էր Գարեգին Նժդեհը 1918-20 թթ. Զանգեզուրյան հերոսամարտի ժամանակ հայկական ուժերի գլխավոր հենակետերից մեկը դարձրել Ինջաբելը: Այդտեղից տեսանելի են և՛ Մեծ Իշխանասարն ու Գլուխ Ձագեձորոն, և՛ Եռաբլրի սարահարթն ու Գորիսի բազմաթիվ գյուղեր, և՛ Կապանի Աճանանի ձորի գյուղերն ու Երիցվանքը, և՛ Շուռնուխն ու Խուստուփը: Բայց առավել լավ ու ամբողջական երևում է (հարավից) Կապանի տարածաշրջանի գեղեցկագույն լեռնագագաթներից մեկը՝ Կատարը (3012 մ)՝ մերձակա Հարսնաքարով, նաև Խուստուփի ու Կատարի միջև գտնվող Կոմբախ լեռնագագաթը (Խուստուփ լեռնազանգվածի հյուսիսային ճյուղավորության գագաթն է, Բեխ գյուղից հարավ-արևմուտք):

Մենք տպավորվեցինք նաև հարուստ բուսականությամբ: Աշխարհի բոլոր ծաղիկները, կարծեք, ժամադրվել ու հավաքվել էին Ինջաբելում, իսկ նրանց անդորրը հսկում էին երկնային իրենց թագավորությունում անընդհատ հերթապահող արծիվները:

Տպավորվեցինք առատ խոտածածկով, անեզր արոտավայրերով: Մեղվաբուծության, անասնապահության, դեղագործության համար բացառիկ նպաստավոր այդ վայրերը, սակայն, չեն օգտագործվում ըստ նշանակության և հնարավորությունների, ինչը, բնականաբար, ափսոսանքի տեղիք է տալիս:

Վերջում կանգ առանք Աճանան լեռան հյուսիս-արևմտյան կողմում գտնվող մի տափարակում, որ հայտնի է իր խաչքարով կամ ֆալլոսի պաշտամունք հիշեցնող խորհրդանիշ-քարով (2626 մ բարձրությամբ լեռնագագաթ Բարգուշատի լեռնաշղթայի արևելյան մասում, Գորիսի և Կապանի շրջանների սահմանագլխին, Մալդաշ գյուղից հարավ-արևմուտք):

Անտառաշատցիներն այդ վայրը կոչում են Խաչի քար, իսկ մալդաշցիները՝ Խաչերի դաշտ:

Այդտեղից պարզորոշ երևում է քիչ հեռավորության վրա գտնվող Մալդաշ (Քաշունի) գյուղը: Եվ ուրեմն չէինք կարող չհիշել Պողոս Տեր-Դավթյանին: 1920 թ. հոկտեմբերի 21-23-ին Նժդեհի կողմից Ինջաբելում պարտություն կրած բոլշևիկյան զորքերը հենց այդ վայրով էին նահանջում դեպի Մալդաշ: Սակայն այնտեղ վրա է հասնում Պողոս Տեր-Դավթյանի գլխավորած սիսիանյան հեծելազորը, որն էլ վերջնականապես ջախջախում է նրանց:

Ինջաբելից վերադարձանք Տափասարի և Կատարի միջև ընկած հեքիաթային անտառով, որը, առանց չափազանցության, ոչ միայն Կապանի ու Սյունիքի, այլև համայն Հայաստանի ամենագեղեցիկ անկյուններից է: Զբոսաշրջության համար դժվար թե մեզանում գտնվի այնպիսի  մեկ այլ վայր, ինչպիսին Աճանանի ձորն է՝ Աճանան կամ Նորաշենիկի ջուր անվանյալ գետակով, անտառներով ու երկնքի հետ զրույցի բռնված լեռնագագաթներով, անզուգական բուսական ու կենդանական աշխարհով, սառնորակ աղբյուրներով...

Սամվել Ալեքսանյան

Մցխեթա-Ստեփանծմինդա-Լարս ճանապարհի որոշ հատվածներ փակ են բեռնատար ավտոմեքենաների համար

13.12.2024 14:58

Փաշինյանին սպասում են Սանկտ Պետերբուրգում ԱՊՀ ոչ պաշտոնական գագաթնաժողովին. Պեսկով

13.12.2024 14:56

ՌԴ-ն զանգվածային հարվածներ է հասցրել Ուկրաինայի էներգետիկ օբյեկտներին՝ ի պատասխան ATACMS հրթիռներով հարվածների

13.12.2024 14:53

Վերահրատարակվել է Տիգրան Գրիգորյանի «Անմահության համանվագ» գիրքը

13.12.2024 14:45

Փաշինյանը մեկնել է ՌԴ

13.12.2024 11:04

ԱԱԾ-ում տվյալներ են ստացվել ՀՀ-Թուրքիա սահմանի ապօրինի հատման հավանական փորձի վերաբերյալ

13.12.2024 11:02

Ձյուն, մառախուղ, մերկասառույց․ իրավիճակը հանրապետության ճանապարհներին

13.12.2024 09:00

Հայաստանի և Թուրքիայի ներկայացուցիչները հայ թուրքական սահմանին հանդիպել են ու քննարկել Ախուրիկ-Աքյաքա երկաթուղային անցակետը վերագործարկելու հարցը. Ռուբինյան

12.12.2024 23:25

ՆԳՆ փրկարար ծառայության ստորաբաժանումներն անցել են ուժեղացված ծառայության

12.12.2024 23:16

Դեմ եմ ամերիկյան հեռահար հրթիռներով Ռուսաստանի տարածքին Ուկրաինայի հարձակումներին. Թրամփ

12.12.2024 20:31

Գորիսի «Դիտակետ» կոչվող տարածքից քաղաքացի է ընկել

12.12.2024 19:25

Տվյալներ են ստացվել ՀՀ և Թուրքիայի պետական սահմանի ապօրինի հատման հավանական փորձի վերաբերյալ. ԱԱԾ

12.12.2024 19:22