Սյունիքի սահմանապահ գյուղերի վիճակը 2020 թ. դեկտեմբերի 18-ից հետո (մեղմ  ասած) նման չէ մինչ այդ եղած կացությանը:

Փոփոխությունն ակնհայտորեն  նկատելի է Ծավի ենթաշրջանում, և առաջին հերթին՝ անվտանգային համակարգի նոր, երբևէ չեղած նկարագրով: Ավելի կոնկրետ՝ Ծավի ամբողջ ենթաշրջանը՝ Ճակատենից մինչև Շիկահող, մինչև Սրաշեն, ապա մինչև Ներքին Հանդ, կարծեք, պաշտպանական մի կուռ համակարգ է այլևս:

Այդ բնակավայրերից դեպի արևելք ադրբեջանական հենակետեր են, նորաբաց կամ նոր կառուցվող ճանապարհներ, որոնք անզեն աչքով անգամ տեսանելի են մայրուղուց:

Ծավի ենթաշրջանում և ընդհանրապես ամբողջ Սյունիքում ռազմավարական առանձնահատուկ դիրք է զբաղեցնում Բասուտա գետի հովիտը, որի կենտրոնում Ներքին Հանդ գյուղն է՝ երեք կողմից ադրբեջանական դիրքերի հայացքի ներքո...

Անկեղծ ասած՝ Սյունյաց աշխարհի բազում բնակավայրեր են հիմա Ադրբեջանի զինյալների դեմ հանդիման, բայց Ներքին Հանդը.... Նեղ սեպի նման այն խրված է ադրբեջանական դիրքերի մեջ:

Գյուղն աքցանի մեջ հայտնվեց կամ գյուղի այդ վիճակը վերջնականապես ձևավորվեց 2022 թ. մարտի առաջին օրերին, երբ ադրբեջանցի զինյալները (առանց դիմադրության հանդիպելու) բռնազավթեցին գյուղի հարավային՝ իշխող բարձունքներից մեկը, որ տեղացիները կոչում են Ճղարանց արտեր կամ Շինատեղի դիմացի բարձունք:

Հայաստանում այդ օրերին բարձրացած արդարացի աղմուկը չխանգարեց, որ ադրբեջանցիները մոտ 700-800 մ երկարությամբ ճանապարհ բացեն (ոլորաններով) դեպի նորահնար առաջնագիծ, որտեղ արդեն իսկ նրանց մարտական դիրքն էր՝ նախկինում երբևէ գոյություն չունեցած:

Այդ բարձունքից, որ ի սկզբանե (նաև խորհրդային ժամանակներում) Ներքին Հանդի վարչական տարածքի մաս էր, ոչ միայն դիտարկվում են գյուղի գերեզմանը, հին գյուղատեղին՝ Սուրբ Գևորգ եկեղեցիով, նաև Շենատեղի Սուրբ Հռիփսիմե սրբավայրը, այլև Ծավի ենթաշրջանի մեծ մասը...

Ներքին Հանդի մերձակայքի օկուպացիայից հետո մեր կողմից էականորեն ուժեղացվել է հայկական պաշտպանական գիծը, ինչը, անշուշտ, դրվատանքի է արժանի: Այդ առումով գնահատելի է նաև երկրապահ-կամավորականների վարքը, ովքեր Սասուն Միքայելյանի գլխավորությամբ հետևողականություն են ցուցաբերում...

Տեղի բնակիչներին որոշ չափով հույս է ներշնչել նաև Կապան-Ծավ մայրուղուց դեպի Ներքին Հանդ ձգվող ճանապարհի խաչմերուկում (մարտյան դեպքերից հետո) կարգված ռուսական հենակետ-անցակետը, թեև այնքան էլ հասկանալի չէ, թե ինչու հենակետը Ներքին Հանդում չի տեղակայվել կամ նրա արևելյան մատույցներում, այլ գյուղից 4,5 կմ հեռավորության վրա՝ դեպի հյուսիս-արևմուտք:

Իմիջիայլոց, այդ հենակետ-անցակետը որևէ խոչընդոտ չի հարուցում եկող-գնացող մեր բնակիչներին:

Ձեռնարկված քայլերը, սակայն, ըստ գյուղաբնակների՝ բավարար չեն․․․

Սահմանի վրա կան տեղեր, որոնք շարունակում են մնալ խոցելի, ինչի մասին գյուղի պատասխանատուները քանիցս տեղեկացրել են պատկան մարմիններին:

Եվ նման շատ հարցեր, որոնք մտահոգում են գյուղացիներին, հաճախ նաև անորոշության, անվստահության տեղիք տալիս...

 

***

Ներքին Հանդում ապրիլի 20-ին հանդիպումներ ունեցանք բնակիչների, նաև գյուղի վարչական ղեկավար Խաչատուր Բաղդասարյանի հետ. հայրենի եզերքի իսկական նվիրյալ է գյուղի ղեկավարը, ում առնչվել էինք նաև Արցախյան երրորդ պատերազմի ժամանակ՝ գյուղի արևելյան ուղղության առաջնագծում, իսկ հիմա մտահոգ է իր բնօրրանի հիմնախնդիրներով:

- Պարոն Բաղդասարյան, նախ՝ գյուղում իշխող մթնոլորտի մասին՝ մարտյան հայտնի իրադարձություններից հետո:

- Հուսալքության, խուճապի մասին խոսք լինել չի կարող, բայց կա մտահոգություն... Այս պահին գյուղում ապրում է 31 ընտանիք, այդքան էլ եղել է:

- Ի՞նչ տեղի ունեցավ գյուղի մերձակայքում այս տարվա մարտի առաջին օրերին:

- Թշնամու կողմից առաջխաղացում եղավ, եկան ու նստեցին, հետո էլ սկսեցին ճանապարհ կառուցել. մոտ 750 մ առաջ են եկել:

Դրան  հակակշիռ քայլեր ձեռնարկվեցին մեր կողմից. իրենց դեմ հանդիման մեր մարտական դիրքերն են:

- Եվ եթե փորձենք ընդհանուր գծերով գնահատել գյուղի անվտանգության վիճակը...

- Զանգելանի կողմն ինչպես կար, այնպես էլ մնում է. կանգնած ենք և՛ մենք, և՛ իրենք, միջադեպեր չեն լինում: Միայն ճանապարհ են կառուցում  նրանք, որ դեռ ավարտված չէ:

Սահմանի մոտակայքում հողեր ունենք՝ 40 հա այգի, որ չի օգտագործվում. ռիսկերը  մեծ են...

- Ներգյուղական խնդիրների մասին կուզենայինք իմանալ ևս մեկ անգամ:

- Խմելու ջրի խնդիր ունենք, ներքին ցանցն էլ շարքից դուրս եկած վիճակում է:

Անասուններն ամառային արոտներ հասցնելու գործում էլ ռիսկեր կան՝ պայմանավորված ադրբեջանցիների վերջին առաջխաղացմամբ:

- Կառավարությունն ուզում է գյուղում նոր դպրոց կառուցել կամ եղածը հիմնանորոգել:

- Մասնագետներ են եկել, չափագրումներ են արել...

Բայց ու՞մ համար են դպրոց կառուցում, յոթ դպրոցական ունենք:

- Այգիներից բացի մյուս հողերը հաջողո՞ւմ եք մշակել:

- Աշնանացան ցորենի ցանքսեր ունենք՝ 15 հա-ի վրա, տնամերձերն են մշակվում՝ ապահովված են ոռոգման ջրով:

-Ուրիշ ինչո՞վ են զբաղվում գյուղացիները:

- Մեղվապահությունն է զարգացած, ամեն ընտանիք մեղվաբուծությամբ է նաև զբաղված, յուրաքանչուրը՝ 30-40, որոշները՝ մինչև 100 փեթակ:

Կարելի է ասել՝ յուրաքանչյուր ընտանիք (բացի գյուղատնտեսությամբ զբաղվելուց) մի աշխատող ունի՝ դպրոցում են, անտառտնտեսությունում, «Շիկահող» պետական արգելոցում:

***

Բասուտա գետի հովիտը սովորական տարածք չէ մեզանում...

Ներքին Հանդ գնալիս նախ հայտնվեցինք Մթնաձորի սկզբնամասում, իսկ Մթնաձորը, նաև Ներքին Հանդն ու Սոսիների պուրակը վաղուց աշխարհագրական վայր չեն սոսկ:

Մթնաձորը մեր ընկալումներում Ակսել Բակունցի «Մթնաձորը» պատմվածաշարի գեղարվեստական կուտակումների միջավայրն է, ասել է թե՝ այն հոգևոր տարածություն է հայոց մեջ...

Այնուհետև եղանք  Ներքին Հանդում․ գյուղամիջով հոսում է Բասուտա գետը. այդ վայրը Սոսի սրբազան ծառի հայաստանյան «բնակատեղին» է: Ըստ մասնագետների՝ Սոսիների պուրակի հայաստանյան հատվածում, որ 64 հա է, ներկայումս հաշվվում է չորս հազար սոսի:

Սոսիների մի տեսակը՝ արևելյան սոսին, Հայաստանում հազարամյակներ շարունակ համարվել է սրբազան ծառ: Հավատացյալներն ունկնդրելով սոսիների սոսափյունը՝ պատգամախոս ոգիների «կամքով» արել են գուշակություններ...

Ներքին Հանդի բնակիչների հետ  շփվելուց հետո, երբ արդեն Սոսիների պուրակում էինք, «սոսիների ազդեցությամբ» ինքներս էլ ակամա գուշակություններ արեցինք՝ հայոց Սյունիքի, հայոց Արցախի երթը՝ հազարամյակների խորքից եկող ու հավերժին միտված, ոչ ոք չի կարող խաթարել...