Թե ինչպես Անդրֆեդերացիայի կենտգործկոմը 1929 թվականին Խորհրդային Հայաստանի 34.539 քառ. կմ տարածքից 4.739 քառ.կմ-ը նվիրաբերեց «եղբայրական» Ադրբեջանին

16.12.2020 16:02
958

Պետության անվտանգությունն ապահովող հիմնական չափանիշը նրա սահմաններն են: Որքան այդ սահմանները գծվեն բնական պատնեշներով (լեռնագագաթներ, գետեր, սարեր), այնքան ավելի ապահով կլինի այն:
20-րդ դարի սկզբների Անդրկովկասյան հանրապետությունների միջեւ սահմանների ձեւավորումը փաստորեն չի համապատասխանել միջազգայնորեն ընդունված նորմերին, ինչը եւ հետագայում վերաձեւումների տեղիք է տվել: Այս իմաստով հայ-ադրբեջանական սահմանի վերաձեւումները անզեն աչքով էլ շատ պարզ երեւում են տպագրվող երկու համեմատական քարտեզներից: Առաջինը հրապարակված է Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի 1926թ. հրատարակության մեջ (հ.Յ, Մոսկվա, 1-ին հրատ., էջ 414), որի բնօրինակը պահպանվում է ՀՀ նորագույն պատմության պետական կենտրոնական արխիվում (ֆոնդ 114, ցուցակ 2, գործ 181, քարտեզ 8): Երկրորդը Հայաստանի ներկայիս վերջնագծված տարածքը ներկայացնող քարտեզն է:
1988-ի ազգային նոր վերելքի պայմաններում մեր պատմաբանների ու նաեւ լայն զանգվածների հետաքրքրությունը կենտրոնացավ Խորհրդային կոչված կայսրության ներքին եւ արտաքին սահմանների ձեւավորմանը վերբերող արխիվային վավերագրերի ուսումնասիրման վրա: Հայ-ադրբեջանական սահմանի փոփոխություններն ահա թե ինչպես է որակում ՀՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, պատմական գիտությունների թեկնածու Կլիմենտ Հարությունյանը:
- Վերը պատկերված աոաջին քարտեզը հիմք է հանդիսացել Հայաստանի եւ Ադրրեջանի կառավարությունների համար` կնքելու համապատասխան պետական պայմանագրեր, որոնցով սահմանվում են երկու հանրապետությունների միջեւ ընկած տարածքները: Հետաքրքրական է, որ մինչեւ 1929թ. հրատարակված բոլոր քարտեզներում, ինչպես նաեւ գրքերում (օրինակ` «Խորհրդային Միության վերաբերյալ վիճակագրական տեղեկությունների ժողովածու».- Մոսկվա, 1924թ., էջ 4) ասվում է, որ 1923թ. մայիսի 15-ի դրությամբ Հայկական ԽՍՀ տարածքը կազմում էր 34.539 քառ. կմ: Այդ մասին նշում է նաեւ ակադեմիկոս Յուրի Պոլյակովը իր «Խորհրդային երկիրը քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո, տարածքը եւ բնակչությունը» (Մոսկվա, 1986թ. էջ 68) գրքում: Մինչդեռ այսօր ՀՀ ողջ տարածքը կազմում է 29.8 հազ.քառ.կմ: Իսկ ի՞նչ եղավ 4.739 քառ.կմ տարածքը:
Ուսումնասիրելով այս քարտեզը` յուրաքանչյուրիս համար պարզ է դառնում, որ այն իրոք վերագծվել է հօգուտ «եղբայրական» Ադրբեջանի: Բազմաթիվ տարածքներ, հատկապես Դիլիջանի, Զանգեզուրի գավառներից, հանձնվել են մեր հարեւանին: Այսպես նաեւ Կրասնոսելսկի շրջանի Արծվաշեն գյուղը օղակող հողերը, Կապանի շրջանի մեջ սեպաձեւ մխրճված տարածքը, երկաթգծի հետ միասին մինչեւ Կապան քաղաքը (այդ մասին տես «Երկիր» օրաթերթի ս.թ. հուլիսի 1-ի համարի «Թե ինչպես Անդրֆեդերացիայի Կենտգործկոմը Կապանի շրջանի 21 գյուղ նվիրաբերեց «եղբայրական» Ադրբեջանին» հրապարակումը), Կապան-Գորիս ավտոմայրուղու աջափնյա հանդամասերը եւ այլն:
Այս տարածքները ռազմավարական կարեւոր նշանակություն ունեցող դիրքեր են, որոնք այժմ հաջողությամբ օգտագործվում են Ադրբեջանի կողմից: ՀՀ նորագույն պատմության պետական արխիվում պահպանվող մի շարք ֆոնդերում կան բազմաթիվ հետաքրքրական վավերագրեր, որոնք բացահայտում եւ մերկացնում են Անդրֆեդերացիայի Կենտգործկոմի նախագահության հակահայկական ընդգծված քաղաքականությունը: Ամենեւին հաշվի չառնելով հայ ժողովրդի շահերը` Կենտգործկոմի նախագահությունը սահմանային վեճերը միշտ լուծել է հօգուտ ադրբեջանական կողմի, ինչի պատճառով մեզ պատկանած 4.739 քառ. կմ տարածքը այժմ նրանց ձեռքին է: Ուզում ենք հիշեցնել մեր գիտնականներին, հատկապես պատմաբաններին, որ արդեն վաղուց գաղտնազերծված վավերագրերը ննջում են արխիվներում: Դրանք այսօր, առավել քան երբեւէ, գիտական լուրջ ուսումնասիրության են կարոտ: Ցանկացողները կարող են դիմել մեր ծառայությանը:
 

ԱՆԱՀԻՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ 
ՀՀ նորագույն պատմության կենտրոնական արխիվի աշխատակից
«Երկիր», 17 հուլիսի 1992 թ.

 

Բաքուն գերիների և պատանդների հարցը օգտագործում է քաղաքական նպատակներով. փաստաբան

29.03.2024 16:07

ՌԴ-ն պատրաստ է նպաստել հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորմանը․ Սերգեյ Լավրով

29.03.2024 14:06

Եթե Տավուշի գյուղերի հանձնման պրոցեսը տեղի ունենա, այդտեղից կսկսվի պետականության վերջնական ավարտը. Սուրեն Պետրոսյան

29.03.2024 12:29

Պուտինը զարմացել է, որ Փաշինյանը Պրահայում Արցախն Ադրբեջանի մաս է ճանաչել. Լավրով

29.03.2024 11:07

Սուրեն Պապիկյանը հետևել է «Բաղրամյան» զորավարժարանում անցկացված զորախաղերին

29.03.2024 11:02

Հայաստանում Վլադիմիր Սոլովյովի հեղինակային հաղորդումների հեռարձակումն արգելափակվել է

29.03.2024 11:01

Հանրակրթության նոր չափորոշիչի ներդրմանը զուգահեռ դասարաններում կկրճատվի աշակերտների թիվը. Անդրեասյան

28.03.2024 21:52

ԱԺ պատգամավոր Դավիթ Դանիելյանի այցը Ույծ և Լոր գյուղեր

28.03.2024 21:08

Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերություններում ստեղծված իրավիճակը լավատեսություն չի ներշնչում․ Լավրով

28.03.2024 19:50

Բաքուն ռազմական է հռչակում Ստեփանակերտի մարզամշակութային համալիրը

28.03.2024 15:50

Մեր հայրենակից, արձակագիր Համլետ Մարտիրոսյանը դարձավ 70 տարեկան

28.03.2024 15:33

2024 թվականին խմելու ջրի սակագինը սպառողների համար չի թանկանա

28.03.2024 14:28