Մեր ուխտագնացության հերթական հասցեն Բղեն գավառի սրբավայրերն էին:

Մինչ այդ (մի քանի տարի առաջ) ծրագրել էինք «Սյունյաց երկրի» հատուկ համար նվիրել գավառի գլխավոր սրբավայրին՝ Նորավանքին: Եվ ճանաչված լուսանկարիչ Մելիք Բաղդասարյանի հետ լուսանկարչական ծավալուն աշխատանք էինք կատարել` աջակցությամբ գյուղի վարչական ղեկավար Օնիկ Ավագյանի:

Հատուկ համարի թողարկումը, սակայն, հետաձգվեց:

«Ուխտագնացություն Սյունիք» ծրագիրը հաճելի առիթ էր երիցս այցելելու Բղեն գավառի սրբավայրեր եւ նոր հայացք ձգելու դրանցից յուրաքանչյուրին:

Այցը տեղի ունեցավ 2019 թ. դեկտեմբերի 21-ին՝ ուղեկցությամբ Բարձրավան գյուղի դպրոցի տնօրեն Էդիկ Հովհաննիսյանի, ում մեր երախտագիտությունն ենք հայտնում:

Բղեն (Բղենո) գավառը

Ստեփանոս Օրբելյանի «Սյունիքի պատմության» մեջ նշված գավառացանկում Բղեն գավառը տեղ չի գտել, ինչին բացատրություն է տվել ինքը՝ պատմիչը՝ ներկայացնելով Սյունիքի գավառները. «Բայց ունի ուրիշ շատ գավառներ էլ, որոնք չհիշատակեցինք: Կան գավառներ, որոնց անունները փոխված են, ուրիշներն էլ այլ եւ այլ գավառների են բաժանված» (նշված աշխ. էջ 70):

Այդուհանդերձ՝ Սյունյաց տան պատմիչն այդ գավառի զբաղեցրած տարածքի մասին որոշակի տեղեկություն է հաղորդել, որն անվիճելի պետք է լինի:

Դատելով պատմիչի հաղորդած տեղեկություններից` Բղեն (Բղեան) գավառը գտնվում է Տաթեւից դեպի հարավ-արեւելք ընկած տարածքում, Որոտան գետի աջ կողմում (այժմյան Բարձրավան գյուղի շրջակայքը):

Երբեմն Տաթեւն էլ մտել է Բղեն գավառի մեջ:

Օրբելյանը կողմնորոշող մի փաստ էլ է բերում՝ խոսելով Նորավանքի կառուցման մասին՝ «Ապա գալով Կատարի վանքի հակառակ կողմը…» (նշված աշխ. էջ 221):

Իսկ այդ վանքի տեղադրման հարցը քննարկվել է նշված աշխատության ծանոթագրություններում (ծանոթագրություն 719) եւ Թ. Հակոբյանի «Սյունիքի թագավորությունը» աշխատության մեջ:

Եվ ուրեմն` ըստ ներկայումս իշխող կարծիքի՝ Բղեն (Բղենո) գավառը զբաղեցրել է Գորիսի տարածաշրջանի Բարձրավան գյուղի շրջակայքը (Որոտան գետի աջ ափը):

Այդ գավառում են գտնվել Նորավանքը, Բղենո բերդը:

Բղեն գավառի աշխարհագրական դիրքի վերաբերյալ սխալ տեղեկություններ է հայտնել Ղեւոնդ Ալիշանը:

Գավառի վերաբերյալ ոչ հստակ եւ իմիջիայլոց ձեւակերպումներ են տեղ գտել «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի» 1-ին հատորում:

Սյունիքի պատմական աշխարհագրությանը փոքր-ինչ քաջատեղյակ մարդն անգամ կհաստատի, որ բառարանի ձեւակերպում-բացատրությունը որեւէ դարաշրջանի ու որեւէ քարտեզի վրա չի կարող տեղ գտնել. «Հավանաբար կազմում էր Բաղք-Աճանանի եւ Ծղուկ-Այլախի սահմանամերձ շրջանը», ինչը տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում:

Բղեն գավառի գլխավոր բնակավայրը հիմա Բարձրավան գյուղն է

Գյուղը մատենագիտության մեջ հիշատակվում է 12-րդ դարից եւ անվանվել է Երիցաթումբ, Քյուրդիկ (վերջին անունը հավանաբար ծագում է Սյունյաց իշխան Քուրդոյից, ով երկրամաասում իշխել է տասնութ տարի):

Ռուսական 10-վերստանոց քարտեզում Բարձրավան գյուղը նշված է այսպես՝ Րեցաթումբ (Րեսաթումբ), որը մեր խոսակցականում դարձել է Ռուսթումբ` տեղիք տալով արհեստածին մեկնաբանությունների։

Ըստ Սերո Խանզադյանի՝ գյուղը երիզող երեք բլրից է առաջացել Երիցաթումբ անունը:

Ահա նրա խոսքը. «Բարձրավանը հարթ տեղ է՝ խոր անդունդի եզրին: Տները նոր են՝ մանր, ցրված: 1931 թ. ապրիլի 28-ի մեծ երկրաշարժից գյուղը փլվել է: Ժայռերի վրայի շատ տներ նետվել են անդունդ: Գյուղը վերաշինել են, Երիցաթումբ անունը Բարձրավան դարձրել: Իզու՜ր: Կարծել են, թե երեց-քահանա անունից է, այնինչ երից-երեք զարմանալի կլոր ու կանաչ թումբ-բլուրներից է՝ Երցաթումբ:

Այս գյուղի բնակիչները եկել են ձորի մյուս կողմի Շընհեր (Շինուհայր) գյուղից»:

Գյուղը Բարձրավան անունը ստացել է 1940-ին:

Սերո Խանզադյանին գյուղի տարեցները պատմել են, որ այս վայրում Ստեփանոս պատմիչի հիշատակած Քարոտան կամ Քարատնիք գյուղն  է եղել, նաեւ որ ավերվել ու քարերի տակ է մնացել 1658-ի երկրաշարժի ժամանակ:

Ուխտագնացության առաջին կանգառը՝ Որոտան

Գորիսի տարածաշրջանի Որոտան գյուղն է:

Սերո Խանզադյանի կարծիքով՝ Ստեփանոս Օրբելյանի վկայակոչած Շաթիթաղ գյուղն է:Հետագայում թուրք-ազերիները գյուղին տվել են Շահվերդի, Շահվերդլար, Շախվերդի Ուշագի, Շահվերդիլար եւ այլ անուններ։

Գյուղը գտնվում է Գորիս-Կապան ճանապարհին՝ Որոտան գետի աջ ափին, երբեմնի Շահվերդլարի կամրջի մոտ (կամուրջը կառուցվել է 19-րդ դարի վերջին քառորդում):

1940-ի վեջին գյուղն ապաբնակեցվել  է, իսկ 1960-ականներին գյուղի տարածքում կառուցվել է Տաթեւհէկի ավանը (որոշ ազերիներ կրկին վերադարձել են այդտեղ եւ բնակվել մինչեւ 1989 թ.):

Թուրք-ազերիների բնակության տարիներին գյուղի հնամենի եկեղեցին ավերվել է, սակայն ժողովրդի հիշողության մեջ պահպանվել է նրա տեղը եւ այդ վայրի հանդեպ պատկառանքը:

Ու այդ վայրում հիմա կամարակապ մի սրբատեղի է շինվել, որտեղ շաբաթ եւ կիրակի օրերին կարելի է տեսնել Որոտան գյուղի հավատավոր բնակիչներին:

Գյուղն արեւելքից երիզող բլրի վրա մի քանի տարի առաջ կանգնեցվել է երկաթե խաչ, որը գիշերները պարուրվում է լույսով:

Երկրորդ կանգառը՝ Մազրա գյուղի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի

Որոտան գյուղի սրբավայրից հետո շարունակեցինք մեր ուխտագնացությունը:

Գնացինք Գորիս-Կապան ավտոմայրուղով:

Առջեւում Թասի լեռնանցքն էր:

43 ոլորան ունեցող այդ զառիվերի գրեթե վերջնամասում մի մեծ հարթություն կա, այդտեղ է գտնվել հայկական Թաս գյուղը:

Այդ գյուղի անվամբ էլ կոչվում է լեռնանցքը՝ Թասի լեռնանցք:

Տարածքում կան անարձանագիր գերեզմանաքարեր:

Ըստ ավանդազրույցի՝ Թասի բնակիչները գյուղը լքել են այնտեղ շատ օձեր լինելու պատճառով:

Լեռնանցքի վերջին ոլորանից անմիջապես հետո՝ ավտոմայրուղուց շրջվում ենք դեպի արեւելք: Եվ մոտ 2 կմ դաշտային ճանապարհ անցնելուց հետո հայտնվում ենք Մազրա գյուղի ավերակներում (չշփոթել Սիսիանի եւ Կապանի տարածաշրջանների համանուն գյուղերի հետ):

 Ավերակված գյուղի կենտրոնում՝ բարձունքի վրա, Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին է՝ կառուցված (ըստ բանավոր զրույցների) 17-րդ դարում:

Ըստ 1781 թ. հարկացուցակի՝ հայկական այդ գյուղը Տաթեւի վանքին տալիս էր 1600 դահեկան պտղի հարկ:

Գյուղը 19-րդ դարավերջին բնակեցվել է թուրք-ազերիներով:

1920-ականներին Հայաստան-Ադրբեջան սահմանների վերաձեւման հետեւանքով գյուղը հայտնվել է Ադրբեջանի Կուբաթլիի շրջանի վարչական տարածքում:

Արցախյան պատերազմի տարիներին գյուղն ազատագրվել է:

Սուրբ Հռիփսիմեն կանգուն է: Սակայն ավերված է եկեղեցու բեմը, ջարդված են մերձակայքում գտնվող խաչքարերը:

Եկեղեցու արեւմտյան պատից նոր-նոր փորձում են դուռ բացել, որը, հույս ունենք, պատկան մարմինները կդադարեցնեն:

Երրորդ կանգառը՝ Շուռնուխ, որտեղ երկաթե խաչ է կանգնեցվել

Մատենագիտության մեջ գյուղն անվանվում է նաեւ Շոռնոխո, Շոռնուխ, Շոռնուխա, Շորնուխո եւ այլն:

Գտնվում է Գորիս-Կապան ավտոմայրուղու վրա, անտառապատ, գեղատեսիլ լեռնալանջին:

Ադրբեջանցիներով բնակեցվել է 1930-ին՝ պատմական Շոռնոխո ավերակ գյուղի տեղում, որ մտնում էր Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհի Բաղք-Քաշունիք գավառի մեջ, եւ նրա ավերման ժամանակը հայտնի չէ:

19-րդ դարավերջին այդտեղ ավերակներ կային, նաեւ եկեղեցու ավերակներ:

1989-ից գյուղում այլեւս ադրբեջանցիներ   չկան:

Գյուղը վերաբնակեցվել է հայերով:

Գյուղի կենտրոնի փոքր բլրակի վրա վերջերս կանգնեցվել է երկաթե խաչ, որի լուսավորված վիճակը, գիշերային խավարի մեջ, երեւում է տարբեր կողմերից:

Չորրորդ կանգառը՝ Մաճ գյուղի եկեղեցի

Գյուղի ավերակները գտնվում են Բարձրավան գյուղից մոտ 6 կմ հարավ-արեւմուտք՝ Կապանի տարածաշրջանի Տանձավեր գյուղից 2-3 կմ հյուսիս-արեւելք, Կատար լեռան ստորոտում, անտառապատ ձորահովտում:

Հիշատակում է Ստեփանոս Օրբելյանը՝ Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհի Բաղք-Քաշունիք գավառում:

867 թ. Սյունիքի տեր Վասակ իշխանի դուստր Քուպղիդուխտն իր սեփական այս գյուղը` շրջակա հող ու ջրով, նվիրել է Տաթեւի վանքին:

Ըստ հին հարկացուցակի (13-րդ դար)` վանքին տալիս էր 7 միավոր հարկ:

Պահպանվում են շինությունների ավերակները, գերեզմանատունը, եկեղեցին, որի անունը չկարողացանք ճշտել:

1939 թվականից հետո գյուղը լքվել է:

Մինչ այդ (19-րդ դարում) գյուղում ժամանակավորապես բնակվել են ազերի-թուրքեր, ովքեր գյուղից հեռացվել են 1918-20 թթ.:

Հինգերորդ կանգառը՝ Պաշարաջրի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի

Ավերակ Պաշարաջուր գյուղը նաեւ կոչվել է Բաշարաջուր, Բաշիրաջուր եւ այլն:

Գտնվում է Բարձրավան գյուղից 2 կմ հյուսիս-արեւելք՝ անտառներով շրջապատված լեռնաբացատում, շրջակայքի նկատմամբ ունի իշխող դիրք:

20-րդ դարասկզբին գյուղը բնակեցվել է թուրք-ազերիներով, ովքեր 1949-53 թթ. տեղափոխվել են Ադրբեջան:

Գյուղն այնուհետեւ դարձել է Բարձրավանի ձմեռանոց:

Կանգուն է գյուղի քառանկյունի եկեղեցին՝ հավանաբար կառուցված 17-18-րդ դարերում:

Նշմարվում են տների հետքերը:

Եկեղեցուց մի փոքր արեւելք եռահարկ քարանձավն է:

Եկեղեցու շրջակայքի տապանաքարերի վրա հանդիպեցինք բացառիկ նախշաքանդակների:

Սարավանդը, որտեղ գտնվում է Պաշարաջուրը, մատենագիտության մեջ հիշատակվում է «Պաշարաջրի սարավանդ» անվամբ:

Վեցերորդ կանգառը՝ Բարձրավանի գյուղամիջի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի

Ըստ հնագետ Սեդրակ Բարխուդարյանի՝ վերակառուցված է 19-րդ դարում. սրա կտուրին կանգնեցված է մի այլ տեղից վերցրած խաչքար՝ 14-րդ դարի արձանագրությամբ:

Այլ աղբյուրների վկայությամբ՝ գյուղամիջի եկեղեցին կառուցվել է 17-րդ դարում եւ վերակառուցվել 19-րդ դարում:

Եկեղեցին կանգուն է:

Մեկ ուրիշ աղբյուրի համաձայն՝ Սուրբ Հռիփսիմեի բակում եղել է հազվադեպ տապանաքարերով գերեզմանատուն 11-րդ դարից, ինչը վկայում է այդտեղ հին բնակավայր լինելու մասին:

Սերո Խանզադյանն ավելի ստույգ է արտահայտվում՝  «Գյուղամիջի եկեղեցին կառուցված է 1866 թվին: Շինել են հնի հիմքերի վրա, պատերի մեջ խաչքարեր կան…»: 

Յոթերորդ կանգառ՝ Քրատակի Սուրբ Մինաս եկեղեցի

Գտնվում է Բարձրավանից դեպի Որոտան իջնող ձորալանջին` մոտ 2 կմ գյուղից հեռու:

Եկեղեցին շինված է կոփածո քարերով եւ թաղակապ է. միայն ներսից՝ բեմի կամարը սրբատաշ քարերով է շինված:

Եկեղեցու բակում կան մի քանի խաչքարեր (որոնցից մեկը՝ խոշոր) եւ ժայռաբեկորներ, որոնցից մի քանիսի վրա կան արձանագրություններ:

Բարձրավանցիները սրբավայրին նաեւ Քրըտակի եղցի են ասում:

Սերո Խանզադյանն ընթերցել է որոշ արձանագրություններ. բեմի կամարին՝ ՉՀ. ՄՍ, որ 1321 թվականն է:

Դրսում՝ մի քարի վրա՝ Թվ. ՉԺ (1261 թ.):

Հերթական կանգառը՝ Ծծախաչ կամ Կաթնաղբյուր

Քրատակի Սուրբ Մինաս եկեղեցուց մոտ 200 մետր արեւելք՝ լեռան լանջին է գտնվում ոչ սովորական անվամբ այդ ուխտատեղին:

Էդիկ Հովհաննիսյանը մեզ ներկայացնում է՝ «Արտաքուստ մայրական կուրծք է»՝ անձեռակերտ, որից (մի քանի տեղից) հավերժորեն ջուր է ծորում:

Իսկ խա՞չը: 

Ըստ Էդիկ Հովհաննիսյանի՝ կա երկու վարկած. «մայրական կրծքի խորքում» խաչքար է եղել, որ դարերի ընթացքում ծածկվել է հողով՝ թողնելով միայն հուշ:

Երկրորդ վարկածի համաձայն՝ մայրական կուրծքը սրբություն է՝ խաչին հավասարազոր, ինչի համար էլ ստացել է այդ անվանումը:

Ուխտավայրի արմատները, ըստ էության, ավելի խորն են եւ հասնում են մինչեւ հազարամյակների խորքեր:

Ուխտավայրի հիմքում Արամազդի դուստր Անահիտի՝ պտղաբերության, արգասավորության, ծննդաբերության աստվածուհու պաշտամունքն է, որը հետագայում վերագրվել է Մարիամ աստվածամորը:

Ուխտավայրի խորհրդավորությունը կարելի է հասկանալ՝  նաեւ մեր դյուցազնավեպն ընթերցելով. Սանասարի ու Բաղդասարի մայրը հղիանում է ջրից, ինչը հանդիպում ենք «Սասնա ծռեր» էպոսի մի քանի պատումներում:

Էպոսում հիշատակվում է նաեւ Կաթնաղբյուրը, որի ջուրը խմում են եւ զորանում:

…Բարձրավանի Ծծախաչը կամ Կաթնաղբյուրը դարեր շարունակ իրեն է ձգել կանանց, ովքեր մայրանալու խնդիր են ունեցել, ովքեր նորածնին մայրական կաթով սնելու դժվարությունների են հանդիպել:

Չկայացած կանգառներ՝ մեզանից անկախ պատճառներով

Բղենո գավառի հարավային գյուղերի սրբավայրեր այցելելու մեր մտադրությունն անկատար մնաց. դրանց մերձակայքի անտառների մի մասը  դեռեւս ականազերծված չէ, ինչի համար էլ ռիսկի չդիմեցինք:

Նոր Առաջաձորում, որքանով տեղյակ ենք սրբավայրեր չկան:

Դա Գորիս-Կապան խճուղուց աջ` անտառաշատ վայրում, լեռնալանջին գտնվող գյուղ է:

Բնակիչները ժամանակին եկել են Կապանի շրջանի Առաջաձոր գյուղից:

Գյուղը լքվել է 1960-ականներին:

Աղբուլաղ. գտնվում է Որոտանի աջակողմյան վտակ Քաշունի գետից ձախ` անտառապատ լեռնալանջի վրա:

20-րդ դարասկզբին են ազերի-թուրքերը Կուբաթլիի տարածքից եկել այդ գյուղ:

Աղբուլաղ է կոչվել գյուղից հյուսիս-արեւելք գտնվող համանուն աղբյուրի անունով:

Գյուղից մոտ 1 կմ հարավ-արեւելք Ալչալու (Շլորուտ) ավերակ գյուղատեղին է, որտեղ կան եկեղեցու ավերակներ (այդ Շլորուտը չպետք է շփոթել Կապանի տարածաշրջանի Շլորուտ ամրոցի եւ համանուն գյուղի հետ):

Գյուղի մոտ է գտնվում Կալանը դար ամրոցը (գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արեւելք` մի լեռան գագաթին):

Պահպանվել են անմշակ խոշոր քարերով շինված պարսպի եւ նրա բուրգերի ավերակները, կրաշաղախ պատերով շինվածքներ:

Ականատեսներն ամրոցի մերձակայքում բազմաթիվ խաչքարեր են տեսել:   

Շամսուզ, որ կոչվում է նաեւ Շահար Մովսես, Շամսըզ, Շհար Մովսես:

Գտնվում է Որոտան գետի աջակողմյան Քաշունի վտակի ձախ կողմում` լեռնալանջի վրա, որի հյուսիսային կողմն անտառապատ է:

1960-ականներին ապաբնակեցվել է:

Ավանդության համաձայն՝ այդտեղ ինչ-որ ժամանակ քաղաք է եղել (շահար, շհար):

Ղուրդղուլաղ, որ կոչվում է նաեւ Գուրդ գուլաղ, Գուրթ կալա, Կուրթկուլաղ, Չիչակլու, Չիչակլու ղարա, Քյուրդ-ղալա…

Գտնվում է Որոտանի աջակողմյան Քաշունի վտակի ձախափնյա անտառապատ հովտում:

Գյուղից 5-6 կմ հարավ-արեւելք՝ անտառի մեջ, կա կիսավեր եկեղեցի:

Եւ ահա Բղեն գավառի սրտում ենք՝ Նորավանքում

Գտնվում է Բարձրավանից դեպի արեւելք՝ 3-4 կմ հեռու:

Գորիս-Կապան մայրուղուց՝ Բարձրավանի խաչմերուկից թեքվում ենք աջ (արեւմուտք):

Գտնվում է լեռնային բազուկի ծայրին, երեք կողմը շրջապատված է խոր եւ անտառապատ ձորերով:

Այդ վայրը տեղացիները կոչում են Ջհաննամ դարասի-Դժոխաձոր:

***

Սյունյաց աշխարհի 48 վանքից այդ մեկը՝ Բղենո Նորավանքը, բացառիկ տեղ է զբաղեցնում ոչ միայն Սյունիքի, այլեւ հայոց աշխարհի սրբավայրերի շարքում:

Բղենո Նորավանքը, սակայն, յուրահատուկ ճակատագիր է ունեցել:

Դարեր շարունակ անհայտ էր վանքի տեղը, պատմիչներն անորոշ եւ իրարամերժ տեղեկություններ են հաղորդել դրա գտնվելու վայրի մասին:

Եվ միայն 1932 թվականին եղավ Բղենո Նորավանքի վերահայտնությունը:

Եվ այդ վերահայտնությունը, վերին պարգեւումով, եղավ հայոց մեծերից մեկի՝ Ակսել Բակունցի կողմից:

Նա է իմանում վանքի տեղի մասին եւ տեղեկացնում հնագետ Սեդրակ Բարխուդարյանին, ինչից հետո՝ 1934-ին, հնագետը, գիտական արշավախմբի հետ, ուսումնասիրում եւ մանրամասն ներկայացնում է սրբավայր-հուշարձանախումբը:

                                                                    ***

Բղենո Նորավանքն այն սրբավայրերից է, որի փառքը միայն անցյալին չէ, որ պատկանում է, այլ ավելի շատ ներկային ու ապագային:

Եվ դա՝ շնորհիվ «Էջմիածնի ավետարանի» կամ «Փղոսկրե ավետարանի», որը եզակի կանթեղ է քրիստոնեական վարդապետությամբ հայոց տունը լուսավոր պահելու գործում, որը, հիրավի, Ավետարանների թագուհին է քրիստոնյա աշխարհում:

Ճակատագրի կամոք եւ դարեր շարունակ Ավետարանի գրչության վայրը սխալմամբ համարվել է Էջմիածինը՝ անտեսելով (չիմանալով) գրչության իրական վայրի անունը, որ Բղենո Նորավանքն է:

Հայ գրչության եւ մանրանկարչության այս հուշարձանն ընդօրինակել է Հովհաննես Գրիչը՝ 989-ին, Բղենո Նորավանքի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցում, պատվիրատու՝ Ստեփանոս քահանա:

Ավետարանը ներկայումս գտնվում է Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում (ձեռագիր N2374):

Բաղկացած է գեղեցիկ երկաթագրով գրված չորս ավետարանից:

Բացառիկ է Ավետարանի մանրանկարների դերը:

«էջմիածնի ավետարանի» ուսումնասիրությամբ զբաղվել են շատ գիտնականներ՝ Ա. Ուվարով, Վ. Ստասով, Ն. Կոնդակով, Յո. Ստրժիգովսկի, Գ. Վայցման, Ֆ. Մակլեր, Ս. Տեր-Ներսեսյան, Նիկողայոս Ադոնց եւ ուրիշներ:

                                                            ***

Անկարելի է չհիշել վանքի երախտավորներից մի քանիսին ու հարյուրամյակների հեռվից չխոնարհվել նրանց հիշատակի առջեւ:

Երախտավորների շարքում առաջինը, անշուշտ, Ստեփանոս նախաշինողն է՝ քահանայական աստիճանի կոչված, ով հիմնադիրն է Բղենո Նորավանքի:

Ստեփանոսը Սիսական տոհմից էր:

Բղենո Նորավանքի առաջին եկեղեցին կառուցվել է Հրահատ իշխանի օժանդակությամբ:

Ստեփանոսի եւ Հրահատի հիմնադրած եկեղեցու նավակատիքին, որ տեղի ունեցավ 936 թ., մասնակցել է Սյունյաց եպիսկոպոս Տեր-Հակոբը, ով էլ օծել է Աստծո այդ տաճարը:

Արդարացի կլիներ Ստեփանոս նախաշինողի հետ մեկտեղ հիշել նաեւ Գրիգորի (Գեորգիի) եւ Հովհաննեսի անունները, թեեւ նրանք գործեցին Նախաշինողից մոտ 100 տարի հետո:

Հենց նրանք 1062-ին կառուցեցին վանքի երկրորդ եկեղեցին (կամ վերաշինեցին արդեն կառուցվածը):

Եվ կառուցեցին, ինչպես պատմիչն է վկայում, շատ գեղեցիկ հորինվածքով:

Վանքի երախտավորների ցանկում ոսկե տառերով են գրված Հովհաննես Գրիչի՝ «Էջմիածնի ավետարանի» հեղինակի եւ պատվիրատու Ստեփանոս քահանայի անունները:

Պարտավոր ենք հիշել նաեւ Սյունիքի թագավոր Գրիգոր Ա-ին, ով թագավորել է 1051-72թթ. եւ հովանավորել Նորավանքում կատարվող աշխատանքները (Գրիգոր Ա թագավորը թաղված է Վահանավանքում, նրա դեմքը վերականգնել է պրոֆեսոր Ճաղարյանը):

                                                    ***

Բղենո Նորավանքը հայ ճարտարապետության մեջ արտակարգ տեղ է գրավում նաեւ իր բարձրարվեստ քանդակներով:

Շատերն են անդրադարձել այդ պատկերաքանդակներին, բայց մեջ բերենք միայն փոքրիկ հատված Ստեփանոս Մնացականյանի «Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակները IX-XIV դարերում» գրքից։

Ահա՝ «Աղթամարից հետո Բղենո Նորավանքն այն միակ հուշարձանն է, որ այնքան հարուստ է պատկերաքանդակներով:

Ուսումնասիրությունը կասկած չի թողնում, որ այստեղ ի սկզբանե պատկերված են եղել Քրիստոսի կյանքի հիմնական դրվագները (մեզ հասած ութ պատկերաքանդակից վեցում առկա է Քրիստոսը)»:

                                             Վերջաբան

Ուխտագնացության այդ օրը մեզ պարգեւեց անջնջելի տպավորություններ (բայց ոչ միայն հաճելի):

Կարելի է ասել՝ քարերի տակ ու քերծերի մեջ քնած դարերն էին արթնացել այդ օրը:

Սրբավայրերի մասին արդեն ասացինք…

Յուրահատուկ էր նաեւ Բարձրավանի ձորից (Որոտանի կիրճի մի մասն է) ստացած տպավորությունը:

Ձորը սկսում է գյուղի հարթության պռնկից եւ 40-50 աստիճան թեքությամբ ձգվում մինչեւ Որոտան գետը:

Ձորը լայնությամբ ձգվում է դեպի Օվենի անտառը:

Ճշմարիտ է ասված՝ եթե ուզում ես ամբողջովին հասկանալ Որոտանի կիրճի վեհությունը, ահեղությունը, անառիկությունը, հեքիաթայնությունը, նաեւ գրավչությունն ու անզուգական հմայքը, պետք է այնտեղ իջնել Բարձրավանից:

Առանց չափազանցության` այնտեղ ամեն ինչ՝ քարերը, ծառերը, կածաններին չոքած դարավոր ընկուզենիները մարդայնացած են, այնտեղ կարելի է զրուցել դարերի հետ, այնտեղ կարելի է զրուցել Բարձրյալի հետ:

Լեռան շուրթից սկսած քարերի մի անսովոր հեղեղ է՝ սառած հեղեղ, Համո Սահյանի խոսքերով՝ «Քարե՛ մրրիկ է ու քարե բուք է, Քարե՛ բողոք է ու քարե բերդ…»:

Էդիկ Հովհաննիսյանը նախնիներից լսածն է փոխանցում՝ քարերի այդ հեղեղը 1658-ի, ինչպես եւ 1931-ի ահեղ երկրաշարժի հետեւանք են (վերջին երկրաշարժից գյուղում 47 մարդ է զոհվել):

Այդ երկրաշարժերն ավերել ու տակնուվրա են արել ամեն ինչ, անգամ լեռան անմիջական ստորոտում գտնվող Քարոտան կամ Քարատնիք գյուղը թողել են քարերի տակ (դա՝ 1658-ի երկրաշարժի ժամանակ): Ու, այդուհանդերձ, ահեղ երկրաշարժերը չեն վնասել ո՛չ Սուրբ Մինաս եկեղեցուն, ո՛չ քիչ հեռվում գտնվող Սյունյաց մեծ անապատի եկեղեցուն, որ բարձունքից «իջել» եւ անվնաս հանգրվանել է նոր տեղում ու կանգուն է մինչեւ հիմա:

Ժայռերի զառիթափով՝ մեքենայով, մոտ 1 կմ իջնելուց հետո, ճանապարհը շարունակեցինք ոտքով՝ կածաններով:

Ծառերի տակ, նաեւ կածաններին տերեւների գորգեր էին: Բայց դրանք երփներանգությամբ «վառվող» տերեւներ չեն այլեւս: Դրանք հիմա քամու հետ նույնիսկ չեն վիճում, աստղերի ու արեւի հետ զրույցի չեն բռնվում (մանավանդ որ ձորի այդ մասը ձմռանը գրեթե արեւ չի տեսնում):

Չորացած, խորշոմած այդ տերեւները ձյուն են աղերսում, մի բուռ ձմեռ, որի նշանները չեն երեւում, թեեւ դեկտեմբեր ամիսն ավարտին է մոտենում:

Միայն հեռվում երեւացող Արամազդն է, որ սպիտակ շապիկ է հագել եւ գլուխն աստղերին հենել:

Ի վերջո ձորից սկսեցինք բարձրանալ Բարձրավան գյուղ. ընդամենը երեք աշակերտ ունեցող դպրոցի, գյուղի  փակված-խոնարհված-փակվող տասնյակ տների, մայրուղուց գյուղ ձգվող ճանապարհի խայտառակ վիճակի, գանձագողերի ամենակարող եւ ամենահաս ձեռքով վիրավորված-վերքոտված սրբավայրերի մռայլ պատկերը խտացնում են մարդու ոտքի կարոտ կածանները, որով բարձրանում ենք… 

Վերստին եւ ակամայից հիշում ենք Սյունյաց տան մեծ բանաստեղծի խոսքը, որ ճշգրիտ արտացոլանքն է այն պատկերների, որին ականատես եղանք.

Ի՞նչ է ասում ճամփորդներին

Հալված-մաշված այս կածանը,

Ժամանակին հազար ու մի

Քայլեր հաշված այս կածանը,

Անցող-դարձող քարավանի

Ծանր ու դանդաղ ոտքերի տակ

Մեջքը կոտրած, կուրծքը պատռած,

Հոգնած-տանջված այս կածանը,

Մեծ աշխարհի մեծաժխոր

Ճանապարհից հեռու քաշված,

Հիսուսի պես, ապառաժի

Կողին խաչված այս կածանը…

Սամվել Ալեքսանյան