Հայաստանի 1-ին հանրապետության ծննդյան օրն է. հերոսական ժամանակներ, որ ողբերգական ավարտ ունեցան

28.05.2023 09:33
972

1918 թ. տեղի ունեցած Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի, Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերի և Զանգեզուրի՝ թուրքի համար անհասանելի դարձած իրողության շնորհիվ ստեղծվեց Հայաստանի 1-ին հանրապետությունը:

Դա մայիսի 28-ին էր...

Առաջին հանրապետության ծնունդն օրհնեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցը (Տփղիսեցին):

Հուլիսի 24-ին հրապարակվեց ՀՀ անդրանիկ կառավարության կազմը՝ վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունու (Իգիթխանյանի) գլխավորությամբ: Հետագայում ՀՀ կառավարությունը գլխավորեցին Ալեքսանդր Խատիսյանը, Համազասպ (Համո) Օհանջանյանը, Սիմոն Վրացյանը:

Հուլիսին Հայաստանի ազգային դրոշը ընդունվեց եռագույնը (կարմիր, կապույտ, նարնջագույն):

Օգոստոսի 1-ին տեղի ունեցավ Հայաստանի խորհրդի անդրանիկ նիստը:

1918 թ. դեկտեմբերի 5-ին սկսվեց հայ-վրացական պատերազմը: Հայկական բանակը Դրոյի գլխավորությամբ կարճ ժամանակամիջոցում ծանր հարված հասցրեց Վրաստանին, որի զորքերը մտել էին Լոռի:

1920 թ. հունվարի 19-ին Անտանտի գերագույն խորհուրդը ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը:

1920 թ. հուլիսին ՀՀ կառավարությունը հաստատեց Հայաստանի զինանշանը, որը հեղինակել էին Ալեքսանդր Թամանյանը և Հակոբ Կոջոյանը: Օրհներգը ընդունվեց Միքայել Նալբանդյանի «Մեր հայրենիք» բանաստեղծության  և Բարսեղ Կանաչյանի երաժշտության հիման վրա:

1920 թ. սեպտեմբերի 23-ին սկսվեց հայ-թուրքական պատերազմը: ՀՀ վրա հարձակված թուրքական բանակի հարվածային ուժը Քյազիմ Կարաբեքիրի 15-րդ կորպուսն էր՝ 30 հազար զինվորով:

1920 թ. հոկտեմբերի 30-ին թուրքը գրավեց հայոց Կարսը՝ գերելով մոտ 3 հազար զինվոր, իսկ զոհվածների թիվը հասնում էր 6 հազարի:

1920 թ. նոյեմբերի 18-ին կնքվեց զինադադարի համաձայնագիր, որի պայմանները խիստ ծանր էին Հայաստանի համար:

1920 թ. նոյեմբերի 24-ին Ալեքսանդրապոլում սկսվեցին հայ-թուրքական հաշտության բանակցություններ, որոնք ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, այն բանից հետո, երբ Հայաստանն արդեն խորհրդայնացել էր, իսկ ՀՀ կառավարությունը հրաժարվել էր իշխանությունից։ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Թուրքիային էր անցնում 1914 թ. դրությամբ Արևելյան Հայաստանի մեջ մտնող ավելի քան 20.000 կմ² տարածք՝ Կարսը, Սարիղամիշը, Կաղզվանը, Արդահանը, Օլթին, Սուրմալուի գավառը։ Փաստորեն հայ-թուրքական սահմանն անցնելու էր Ախուրյան և Արաքս գետերի հունով։ Իսկ Նախիջևանի, Շարուրի և Շահթախթի շրջանները ժամանակավորապես հանձնվում էին Թուրքիային, մինչև որ այնտեղ կանցկացվեր հանրաքվե, որին Հայաստանը չպետք է մասնակցեր։

1920 թ. նոյեմբերի 29-ին խորհրդային բանակը և Բաքվում կազմավորված Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտեն, որի նախագահն էր բոլշևիկ Սարգիս Կասյանը, մտան Իջևան, որտեղ հայտարարեցին դաշնակցական կառավարության տապալման և Հայաստանի խորհրդայնացման մասին։

1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ստորագրվեց համաձայնագիր։ Դրանով Հայաստանը հռչակվում էր խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն, իշխանությունն անցնում էր ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտեին։

1920 թ. դեկտեմբերին ձերբակալվեց ՀՀ բանակի 1.000-ից ավելի սպա, այդ թվում՝ Թովմաս Նազարբեկյանը, Մովսես Սիլիկյանը և ուրիշներ, որոնց ոտքով քշեցին Ալավերդի՝ ճանապարհին նրանցից ոմանց սպանելով, բոլորին ծաղր ու ծանակի ենթարկելով։ Ապա ձերբակալվածներին ուղարկեցին Բաքվի և Ռուսաստանի բանտեր։ 1921 թ. փետրվարին Դիլիջանի շրջանում գնդակահարվեցին Սարդարապատի ճակատամարտի մեծ թվով հերոսներ, այդ թվում՝ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը։ Նրա եղբայր Պողոս (Պավել) Բեկ-Փիրումյանը, չդիմանալով կտտանքներին ու նվաստացումներին, ինքնասպանություն գործեց։

Հայաստանի առաջին հանրապետությունն իր շարունակությունն ունեցավ Սյունիքում…

1920 թ. դեկտեմբերի 25-ին Տաթևի վանքում հրավիրվեց համազանգեզուրյան առաջին համագումարը։ Որոշվեց Սյունիքը կամ Զանգեզուրը ժամանակավորապես հռչակել անկախ պետություն՝ մինչև պարզ կդառնար Հայաստանի Հանրապետությանը միանալու հնարավորությունը։ Նորաստեղծ Սյունիքի կամ Զանգեզուրի հանրապետության Սպարապետ, Սյունյաց Սպարապետ, այսինքն՝ ռազմական ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատար դարձավ Գարեգին Նժդեհը։ Նժդեհը, փաստորեն, հանդիսանում էր նաև Սյունիքի (Զանգեզուրի) հանրապետության քաղաքական բարձրագույն ղեկավարը։ 1921 թ. ապրիլի 27-ին, այսինքն՝ Երևանի անկումից, փաստորեն բոլշևիկների կողմից Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքն ու կենտրոնական շրջանները վերագրավելուց հետո՝ դարձյալ Տաթևի վանքում, կայացավ համազանգեզուրյան երկրորդ համագումարը, որը երկրամասը կոչեց Լեռնահայաստան։ Սպարապետ Նժդեհը պաշտոնապես դարձավ վարչապետ և պարգևատրվեց «Խուստուփյան արծիվ» շքանշանով։ Համագումարի կազմը (95 մարդ) հայտարարվեց Լեռնահայաստանի պառլամենտ։ Լեռնահայաստանը վերանվանվեց Հայաստանի Հանրապետություն՝ Սիմոն Վրացյանի վարչապետությամբ։ Նման անվանումն ուղղակի հակադրվում էր Խորհրդային Հայաստանին և մարտահրավեր էր նետում նրան։

1921-ի ապրիլից սկսած՝ Հայրենիքի փրկության կոմիտեի գլխավորությամբ, Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը հարկադրված էր նահանջել Երևանից և Արարատյան դաշտից դեպի Սյունիք՝ Պարսկաստանի Ատրպատական նահանգ անցնելու համար։

Այդ օրերին, 12 հազար գաղթականության (այդ թվում՝ 4 հազար զորքի) նահանջի պայմաններում, Սյունիքը շարունակեց իր հաղթական կռիվները և հռչակեց Լեռնահայաստանի Հանրապետությանը` Սպարապետ Նժդեհի վարչապետությամբ։ Հունիսի 1-ին, Սյունիք անցած Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարության նախաձեռնությամբ, Լեռնահայաստանը հայտարարվեց Հայաստանի Հանրապետություն` Սիմոն Վրացյանին նշանակելով վարչապետ (Նժդեհը մնաց իբրև Սպարապետ)։ Բայց Վրաստանն ու Հայաստանը փաստորեն ընկել էին բոլշևիկյան տիրապետութեան տակ։ Պարենն ու հացահատիկը սպառվել էին, և Լեռնահայաստանի կառավարական ու ռազմական ղեկավար մարմինները դժվարություն ունեին պաշտպանելու անգամ Սյունիքի հայությանը։ Այդ պայմաններում, հաշվի առնելով, որ խորհրդայնացված Հայաստանի բոլշևիկյան ղեկավարությունն իր 1921 հունիսի հռչակագրով Սյունիքը պաշտոնապես կցել էր մայր երկրին` հուլիսին Լեռնահայաստանն իր կարգին տեղի տվեց խորհրդայնացման առջև։

Ռուսական և նրանց ենթակա հայկական խորհրդային ուժերը պատրաստվում էին վճռական մարտական գործողությունների։ Ռուսական ուժերը (Կովկասյան առանձին բանակն արևելքից՝ Ադրբեջանից, և կարմիր բանակի Երևանյան խմբավորումն արևմուտքից) 1921 թվականի հունիս-հուլիսին զարգացրին ռազմական գործողությունները Զանգեզուրի պաշտպանների դեմ։ Այնուամենայնիվ՝ հայ-ռուսական ուժերի հարաբերակցությունը չափազանց տարբեր էր՝ հօգուտ Ռուսաստանի։

12 հուլիսի 1921 թ.-ին տեղի ունեցավ Լեռնահայաստանի անկումը և Գարեգին Նժդեհի անցումը Պարսկաստան։ 1921 թ հուլիս 12-ին Հայաստանի Հանրապետության ազատ ու անկախ վերջին տարածքն ու միջնաբերդը` Լեռնահայաստանը ևս ընկավ ռուսական կարմիր բանակի տիրապետության տակ։

Հուլիսի կեսերին Գարեգին Նժդեհը փոքրաթիվ մասնակիցներով թողեց Սյունիքի և Հայաստանի սահմանները՝ հայտարարելով, որ եթե Սյունիքը չմնա Հայաստանին, ինքը կվերադառնա պայքարը շարունակելու համար։

Աղազարյանը վերջնական որոշեց Փաշինյանին մերժել. մանդատը վայր չի դնի

02.12.2024 22:01

Կապանում տեղի կունենա գեղանկարիչ Հրանտ Դանիելյանի հիշատակին նվիրված ցուցահանդես

02.12.2024 19:43

ԲԴԽ-ն նոր նախագահ ունի

02.12.2024 19:12

Ռուսաստանի և Հայաստանի ժողովուրդները երբեք չեն մոռանա այն ավանդը, որը Հովհաննես Բաղրամյանը ներդրել է Հայրենական մեծ պատերազմում մեր ընդհանուր Հաղթանակի համար․ ՌԴ դեսպանատուն

02.12.2024 19:06

Սյունիքի մարզի ծննդօգնություն իրականացնող բուժհաստատություններում այս տարվա նոյեմբեր ամսին ծնվել է 96 երեխա՝ 49 տղա, 47 աղջիկ

02.12.2024 17:24

Յուրիկ Ստեփանյան. մենախոսություն

02.12.2024 16:08

ՀԱՊԿ գագաթնաժողովում Հայաստանի միտումնավոր բացակայությունը երկրի համար դրական հեղինակություն չի ստեղծում. Բելառուսի ԱԽ պետքարտուղար

02.12.2024 15:47

ԳՈՐԻՍՈՒՄ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎՈՒՄ Է ՄԻՆԻ ՖՈՒՏԲՈԼԻ ԴԱՇՏԸ

02.12.2024 15:38

Վերիշեն բնակավայրում ավարտին են մոտենում ոռոգման նոր ջրագծի կառուցման աշխատանքները

02.12.2024 15:35

Տաթև-Լծեն ճանապարհին իրանական բեռնատարը, դեռևս անհայտ հանգամանքներում, կողաշրջվել է

02.12.2024 15:32

Շիշկերտում չորս ընտանիք է մնացել, ակոռի դարձած Մազրայում՝ մի մենակյաց, իսկ Կեմանց գյուղատեղին այլևս քչերն են հիշում

02.12.2024 15:04

Եթե 1 հայ վերադառնա Ղարաբաղ, ապա 1 ադրբեջանցի պետք է վերադառնա «Արևմտյան Ադրբեջան». ադրբեջանցի պատգամավոր

02.12.2024 14:57